Έκθεση Συνηγόρου του Πολίτη για την ενεργειακή κρίση – Τι προτείνει

Με αφορμή την αύξηση των αναφορών των πολιτών σε σχέση με την επιβάρυνση που έχουν υποστεί λόγω της ενεργειακής κρίσης, ο Συνήγορος του Πολίτη εκπόνησε την ειδική έκθεση «Ενεργειακή κρίση: Αίτια • Επιπτώσεις • Προτάσεις».

Στην έκθεση, καταγράφονται οι ευρωπαϊκές πολιτικές για την ενοποίηση της αγοράς, την απελευθέρωση ενέργειας και την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής, οι οποίες αποτελούν τους βασικούς πυλώνες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Επιπλέον, παρατίθεται η εθνική νομοθεσία που υιοθετήθηκε προς εναρμόνιση με τις πολιτικές της ΕΕ με τη δημιουργία του Ελληνικού Χρηματιστηρίου Ενέργειας το 2018.

Από το καλοκαίρι του 2021, παρατηρείται ραγδαία αύξηση της τιμής ενέργειας, η οποία συνέχισε την ανοδική της πορεία, κυμαινόμενη πλέον στο υπερτετραπλάσιο του κόστους, που είχε πριν την έλευση του μοντέλου στόχου.

Σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των τιμών της ενέργειας διαδραματίζει το φυσικό αέριο, το οποίο ως λιγότερο ρυπογόνο εισήλθε στο ενεργειακό μείγμα της χώρας αντικαθιστώντας σταδιακά τον λιγνίτη στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Η εισαγωγή του φυσικού αερίου στο χρηματιστήριο προκάλεσε σταδιακά σημαντική αύξηση της τιμής του.

Ο Συνήγορος επισημαίνει, ότι απαιτείται ένα ευρύ πλέγμα μέτρων που δεν θα εστιάζει μόνο στην πρόσκαιρη στήριξη των καταναλωτών, αλλά και της παραγωγής, και το οποίο θα καταλαμβάνει το σύνολο της οικονομίας, προκειμένου να μετριαστούν οι επιπτώσεις της ενεργειακής κρίσης.

Ειδικά για χώρες όπως η Ελλάδα, που βρίσκεται σε οριακή δημοσιονομική ισορροπία, θα πρέπει τα μέτρα, τα εργαλεία και οι πόροι χρηματοδοτικής ενίσχυσης να εξεταστούν και να τεθούν σε εφαρμογή και από την ΕΕ, στα πρότυπα των μέτρων που ελήφθησαν για τη διαχείριση των οικονομικών επιπτώσεων της πανδημίας. Διαφορετικά, οι δείκτες ενεργειακής φτώχειας θα εξακολουθήσουν την ανοδική τους τάση, με άμεσο αποτέλεσμα την αδυναμία ολοένα και περισσότερων νοικοκυριών να ανταποκριθούν στις αυξημένες τιμές ενέργειας και την επιδείνωση του βιοτικού τους επιπέδου.

απαιτείται ένα ευρύ πλέγμα μέτρων που δεν θα εστιάζει μόνο στην πρόσκαιρη στήριξη των καταναλωτών, αλλά και της παραγωγής προκειμένου να μετριαστούν οι επιπτώσεις της ενεργειακής κρίσης

Μεταξύ άλλων, η Αρχή προτείνει:

• Ο μακροχρόνιος ενεργειακός σχεδιασμός να λαμβάνει υπόψη τα υπάρχοντα και πιθανολογούμενα ενεργειακά αποθέματα σε εθνικό, περιφερειακό και διεθνές επίπεδο.

• Οι ΑΠΕ να αναπτυχθούν περαιτέρω με την απαρέγκλιτη τήρηση των προβλεπόμενων διατάξεων και την αναθεώρηση του «Ειδικού πλαισίου χωροταξικού σχεδιασμού και αειφόρου ανάπτυξης για τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και της στρατηγικής μελέτης περιβαλλοντικών επιπτώσεων αυτού».

• Να διασφαλιστεί ο θεσμός των ενεργειακών κοινοτήτων με τη θεσμοθέτηση του αναγκαίου υποστηρικτικού πλαισίου.

• Να επισπευσθεί το πρόγραμμα αντικατάστασης παλαιών μετρητών με ευφυείς, ώστε να εντοπίζονται οι ρευματοκλοπές και να ελαφρύνονται οι καταναλωτές από τις επιπλέον χρεώσεις που τους μετακυλίονται.

Οι προτάσεις του Συνηγόρου του Πολίτη αναλυτικά

Η κοινή ευρωπαϊκή ενεργειακή πολιτική οδήγησε στην υιοθέτηση κανόνων για την αποκρατικοποίηση υπηρεσιών στο πεδίο της ενέργειας στα Κράτη Μέλη. Η διαδικασία αυτή, όμως, οφείλει να πραγματοποιείται σύμφωνα με τους κανόνες που θεσπίζουν οι σχετικές συνταγματικές διατάξεις, οι οποίες καθιερώνουν ειδικό καθεστώς προστασίας των επιχειρήσεων δημοσίου χαρακτήρα ή κοινής ωφελείας, που η λειτουργία τους έχει ζωτική σημασία για την εξυπηρέτηση βασικών αναγκών του κοινωνικού συνόλου στη βάση του «λελογισμένου κρατικού παρεμβατισμού».

Ως εκ τούτου, απαιτείται ενδυνάμωση της κρατικής εποπτείας μέσω της συνεργασίας της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς και της ΡΑΕ για τον εποπτικό έλεγχο του Ελληνικού Χρηματιστηρίου Ενέργειας (ΕΧΕ)71.

•  Μείζον είναι το ζήτημα της συγκράτησης των τιμών της ενέργειας, όπως αυτές διαμορφώνονται στο ΕΧΕ, υπό την εποπτεία του κράτους. Στο πλαίσιο αυτό, αναγκαίο είναι ο μακροχρόνιος ενεργειακός σχεδιασμός της χώρας εκ μέρους του κράτους να λαμβάνει υπόψη τα υπάρχοντα και πιθανολογούμενα ενεργειακά αποθέματα σε εθνικό, περιφερειακό και διεθνές επίπεδο.
• Αναγκαία κρίνεται η ανάπτυξη των ΑΠΕ -λαμβάνοντας υπόψη τα εμπόδια που προκύπτουν- και η περαιτέρω αξιοποίηση των υδροηλεκτρικών, με την απαρέγκλιτη τήρηση των προβλεπόμενων διατάξεων τόσο στη χωροθέτηση όσο και στην περιβαλλοντική αδειοδότησή τους.
• Αναγκαία καθίσταται, επίσης, η αναθεώρηση του «Ειδικού πλαισίου χωροταξικού σχεδιασμού και αειφόρου ανάπτυξης για τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και της στρατηγικής μελέτης περιβαλλοντικών επιπτώσεων αυτού» -η ισχύς του οποίου λήγει το τέλος του 2023- τόσο για την επίλυση ζητημάτων όσο και για την ασφάλεια των σχετικών επενδύσεων.
• Στο πλαίσιο αυτό, θα πρέπει να αντιμετωπιστούν τα ζητήματα φέρουσας ικανότητας, οπτικής όχλησης και προστασίας του τοπίου, τα οποία προκαλούν τριβές με τις τοπικές κοινωνίες και καθυστερήσεις στην υλοποίηση των έργων λόγω δικαστικών προσφυγών, καθώς και να εξεταστεί η θεσμοθέτηση χώρων υποδοχής για τις ΑΠΕ.

Απαραίτητη η χρήση λιγνίτη

Σε περίοδο κρίσης με αδυναμία χρήσης άλλων πόρων για την παραγωγή ενέργειας, όπως εν προκειμένω συμβαίνει με το φυσικό αέριο λόγω των γεωπολιτικών εξελίξεων, το άρθρο 106 του Συντάγματος επιτάσσει την προτεραιοποίηση των εγχώριων πηγών ενέργειας. Ο λιγνίτης αποτελεί το εθνικό ορυκτό καύσιμο και η χρήση του κρίνεται απαραίτητη μέχρι τουλάχιστον να υπερκεραστούν πολιτικές και τεχνικές δυσκολίες για την έρευνα και εξόρυξη υδρογονανθράκων.

Με δεδομένο ότι η ενέργεια αποτελεί ένα προϊόν που υπόκειται στους κανόνες της ελεύθερης αγοράς, αλλά ταυτόχρονα και αγαθό ζωτικής σημασίας για το κοινωνικό σύνολο, ο καταναλωτής δεν πρέπει να επιβαρύνεται με χρεώσεις αναντίστοιχες του είδους της παροχής

Κοινωνικό κράτος

Αναγκαία κρίνεται η μετατόπιση της εστίασης του κοινωνικού κράτους από τις βραχυπρόθεσμες παθητικές παρεμβάσεις αποσπασματικού χαρακτήρα και προσωρινού μετριασμού του προβλήματος (όπως π.χ. η χορήγηση εφάπαξ βοηθήματος επανασύνδεσης ρεύματος για στήριξη καταναλωτών με χαμηλά εισοδήματα, οι πολιτικές των επιδοτήσεων όπως η επιδότηση ρεύματος-power pass) στις ενεργητικές και μακρόπνοες πολιτικές ριζικής καταπολέμησης των αιτιών του φαινομένου και ουσιαστικής στήριξης των οικονομικά ευάλωτων πολιτών με απώτερο στόχο τη σταδιακή αποκατάσταση της αυτοδυναμίας και του αυτοσεβασμού τους.

Η καταπολέμηση της ενεργειακής ένδειας επιτάσσει σημαντική χρηματοδότηση από κρατικούς και ευρωπαϊκούς πόρους, τόσο για τη συντεταγμένη ενεργειακή αναβάθμιση κτιρίων κατοικίας πληττόμενων νοικοκυριών, όσο και για την προώθηση της χρήσης των Α.Π.Ε., με σκοπό την κάλυψη των ενεργειακών αναγκών τους.

Αναγκαία κρίνεται η ενίσχυση και διασφάλισης του θεσμού του ενεργειακών κοινοτήτων με τη θεσμοθέτηση του αναγκαίου υποστηρικτικού πλαισίου, τη θέσπιση συγκεκριμένου ποσοτικού στόχου και ταχείας και απλής διαδικασίας αποδέσμευσης πόρων και τη νομοθέτηση της εκ των προτέρων δέσμευσης ότι ένα σημαντικό ποσοστό της συνολικά εγκατεστημένης ισχύος, κατά τη χορήγηση αδειών ΑΠΕ με τις ανταγωνιστικές διαδικασίες του ν. 4759/20, θα κατευθύνεται σε σχήματα Ε.ΚΟΙΝ κοινωφελούς/μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα.

 Απαιτείται ανασχεδιασμός και ενίσχυση των δικτύων μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας, δεδομένου ότι αυτό είναι απαραίτητο τόσο για επίτευξη των στόχων της ενεργειακής μετάβασης όσο και της διευκόλυνσης της σύνδεσης των μικρών αυτοπαραγωγών και της κάλυψης, έστω και μερικώς, του κόστους της ενέργειας, που καταναλώνουν σε μία δύσκολη οικονομικά περίοδο.

Όχι στη μετακύλιση της ευθύνης του Κράτους στους πολίτες

Σε κάθε περίπτωση, το Κράτος οφείλει να παίξει έναν ουσιαστικό ρόλο στα ζητήματα της ενέργειας, καθώς αποτελεί καθήκον του η διασφάλιση της ανεμπόδιστης παροχής του αγαθού της ηλεκτρικής ενέργειας. Επομένως, η κατά τα ανωτέρω μετακύλιση της ευθύνης του κράτους προς τους πολίτες και η οικονομική επιβάρυνση που συνεπάγεται η υλοποίηση αυτών των πολιτκών (π.χ με τη θέσπιση μέτρων για εξοικονόμηση ενέργειας με την ενεργειακή αναβάθμιση των κτιρίων, την ιδιοπαραγωγή) δεν μπορεί να αποτελεί μονόδρομο για την επίλυση του προβλήματος.

 Το κυμαινόμενο τιμολόγιο δεν πρέπει να έχει δύο εγγραφές, δηλαδή, μία σταθερή χρέωση και μία κυμαινόμενη «ρήτρα αναπροσαρμογής» επί της σταθερής χρέωσης, αλλά να έχει κατευθείαν μία κυμαινόμενη χρέωση. Με τον τρόπο αυτό οι καταναλωτές θα είναι σε θέση να γνωρίζουν την προσφερόμενη τιμή χρέωσης βάση της χονδρικής τιμής, όπως αυτή έχει διαμορφωθεί στη χρηματιστηριακή αγορά, και να έχουν την ευχέρεια να συγκρίνουν τα προτεινόμενα τιμολόγια.

Με δεδομένο ότι η ενέργεια αποτελεί ένα προϊόν που υπόκειται στους κανόνες της ελεύθερης αγοράς, αλλά ταυτόχρονα και αγαθό ζωτικής σημασίας για το κοινωνικό σύνολο, ο καταναλωτής δεν πρέπει να επιβαρύνεται με χρεώσεις αναντίστοιχες του είδους της παροχής. Πόσο μάλλον, όταν η μη εξόφληση του λογαριασμού του ηλεκτρικού ρεύματος, με τον οποίο οι χρεώσεις αυτές συνεισπράττονται, έχει ως αποτέλεσμα το επαχθές μέτρο της διακοπής ηλεκτροδότησης. Ειδικότερα, τις επιπρόσθετες αυτές χρεώσεις οφείλουν κατ΄ουσίαν να εισπράττουν είτε οι ΟΤΑ Α΄ βαθμού είτε ο ευρύτερος δημόσιος τομέας και να μη γίνεται μετακύλισή τους στους καταναλωτές μέσω των λογαριασμών ενέργειας.