Τί σημαίνει Αὐτόφωρον, Εἰρήσθω ἐν παρόδῳ και Μολών λαβέ;

Τί σημαίνει αὐτόφωρον; Τι ακριβώς σημαίνει Μολών λαβέ και γιατί ο Λεωνίδας δεν είπε στον Ξέρξη «ΕΛΘΩΝ ΛΑΒΕ»;

ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΔΟΥΚΑ

Πάγια συμβουλή τῶν συνηγόρων τῶν κακοποιῶν εἶναι νά ἀποφύγει ὁ δράστης τό αὐτόφωρον. Τήν λέξη αὐτή γνωρίζουμε ὃλοι ἀνεξαιρέτως οἱ Ἓλληνες, γραμματισμένοι καί ἀγράμματοι, ἀδικοῦντες καί…ἀδικούμενοι. Ἡ ἒκφραση εἶναι γνωστή: Συνελήφθη ἐπ᾽ αὐτοφώρω. Ἀλλά ἀπό ποῦ μᾶς ἒρχεται τό αὐτόφωρον;

Ἡ λέξη εἶναι πανάρχαια. Προέρχεται ἀπό τό ρῆμα φωράω, πού σημαίνει ἀναζητῶ κλέφτη ἢ κλοπιμέα, ἐρευνῶ οἰκία πρός ἀνακάλυψη κλοπιμαίων. Στήν συνέχεια δημιουργήθηκε τό οὐσιαστικό ὁ φώρ, γεν. τοῦ φωρός, (λατ. Fur), πού σημαίνει κλέφτης.

Η αρχαία «καταγωγή»

Ἀπό τήν ἀρχαιοτάτη ἐποχή κοντά στό λιμάνι τοῦ Πειραιᾶ ὑπῆρχε ὁ λιμήν τῶν φωρῶν, δηλαδή τό λιμάνι τῶν κλεπτῶν, ἐπειδή ἐκεῖ κατέφευγαν οἱ λαθρέμποροι τῆς κάθε ἐποχῆς. Ἡ λέξη σώθηκε μέχρι τόν καιρό μας. Οἱ παλαιότεροι Ἀθηναῖοι, ὃπως θυμᾶμαι ἀπό τά παιδικά μου χρόνια, ἒλεγαν ἐφωράθη κλέπτων ὀπώρας (πιάστηκε «στά πάρασα» νά κλέβει φροῦτα). Παράγωγο τῆς λέξεως μᾶς ἒσωσε ὁ Ὃμηρος, καθώς μᾶς πληροφορεῖ ὃτι ἡ Ἑκάβη βγάζει ἀπό τόν φωριαμόν τόν καλύτερο πέπλο γιά νά τόν ἀφιερώσει στήν θεά Ἀθηνᾶ.

Ἡ λέξη φωριαμός παράγεται κι αὐτή ἀπό τό φωράω. Ἀλλά ἡ λέξη φωριαμός χρησιμοποιεῖται σήμερα ἀπό ὃλες τίς δημόσιες ὑπηρεσίες καί τά ἰδιωτικά γραφεῖα, ἀφοῦ ἐκεῖ φυλάσσονται διάφορα ἒγγραφα τῆς διοικήσεως.

Κυρίως ὃμως χρησιμοποιεῖται ἡ λέξη αὐτόφωρον ὡς νομική ἒννοια. Ἡ λέξη αὐτόφωρος ἐχρησιμοποιεῖτο καί στήν ἀρχαιότητα μέ τήν ἒννοια ὃτι ὁ κλέφτης  συνελήφθη κατά τήν τέλεση τῆς πράξεως, δηλαδή ὃπως ἀκριβῶς τήν χρησιμοποιοῦμε καί σήμερα: Συνελήφθη ἐπ᾽ αὐτοφώρω.

Καί δυστυχῶς αὐτό γίνεται καθημερινά σέ ὃλες τίς κοινωνικές διαστρωματώσεις, σέ ὃλες τίς ἐποχές. Γι᾽ αὐτό ἐπινοήθηκε καί ὁ ὃρος αὐτοφωράκιας, ἢτοι ὁ φορολογικά ὑπεύθυνος γιά τίς ἀτασθαλίες μιᾶς ἐπιχειρήσεως, καθώς καί ἐκφράσεις ὃπως «κρύβομαι μέχρι νά παρέλθει ἡ προθεσμία τοῦ αὐτοφώρου».

 «Εἰρήσθω ἐν παρόδῳ»

Οἱ δημοσιογράφοι, οἱ πολιτικοί, οἱ ἐπιστήμονες καί ὃσοι ἒχουν δημόσιο λόγο, χρησιμοποιοῦν συχνά τήν ἒκφραση εἰρήσθω ἐν παρόδῳ, χωρίς νά γνωρίζουν οἱ περισσότεροι τί ἀκριβῶς σημαίνει ἡ ἀρχαία αὐτή ἒκφραση, πού χαρακτηρίζεται ὡς «λογία», γιά νά δικαιολογηθεῖ ἡ χρησιμοποιησή της καί γιά νά μή παραδεχθοῦν κάποιοι ὃτι ὁμιλοῦμε περισσότερο τά ἀρχαῖα ἑλληνικά ἀπό τά σύγχρονα, στά ὁποῖα λέξη παρά λέξη κολλάει καί μία λέξη «γκρήκλις». Γιά παράδειγμα: Δέν λέμε κορυφή, ἀλλά…pick.

Ἒτσι ἀκοῦμε συχνά ἀπό τούς δημοσιογράφους τοῦ οἰκονομικοῦ ρεπορτάζ τό ἀντιαισθητικό ὃτι «τό ἒλλειμα ἒφθασε στό…πίκ του». Οὒτε ἡ ὀροφή τούς ἀρέσει. Προτιμοῦν νά λένε  ὃτι «τά οἰκονομικά ἒξοδα πιάνουν ταβάνι», δηλαδή χρησιμοποιοῦν μία λέξη τούρκικη, ἀντί τῆς ὁμηρικῆς ὀροφῆς, πού προέρχεται ἀπό τό ρῆμα ἐρέφω, ἢτοι κατασκευάζω ὀροφή, στεγάζω. Καί τί εἰρωνεία: Οἱ Ἂγγλοι προτιμοῦν τόν Ὃμηρο γιά νά ὀνοματίσουν τόν ὑψηλότερο χῶρο μιᾶς οἰκοδομῆς λέγοντας roof τήν στέγη καί τό στεγάζω, roofer τόν στεγαστή, roofless τόν ἂστεγο καί roof  garden ὑψηλότερο χῶρο οἰκήματος ἢ ξενοδοχείου ὃπου πίνει ἡ νεολαία μας τά…φραπεδάκια της.

Ἂς γυρίσουμε ὃμως στό εἰρήσθω ἐν παρόδῳ. Ἡ πάροδος (παρά+ὁδός) ἦταν στήν ἀρχαιότητα ὃ,τι καί σήμερα, πάροδος, πέρασμα, δίοδος, ἀκόμη καί ἡ πλαγία στενή εἲσοδος.

Τήν λέξη χρησιμοποιοῦσαν οἱ ἀρχαῖοι Ἓλληνες καί στό θέατρο

Ὡς πάροδος χαρακτηριζόταν ἡ πρώτη εἲσοδος τοῦ χοροῦ στήν ὀρχήστρα, πού γινόταν ἀπό τά πλάγια. Ἀλλά πάροδος ἦταν καί τό πρῶτο χορικό ἆσμα τό ἀδόμενο ὑπό τοῦ χοροῦ μετά τήν εἲσοδό του. Ἑπομένως ἡ ἒκφραση εἰρήσθω ἐν παρόδῳ σημαίνει στήν κυριολεξία «βγές ἀπό τήν πάροδο καί μίλα». Σέ πιό ἐλεύθερη ἀπόδοση σημαίνει ὃτι κατά τήν διάρκεια τοῦ λόγου γίνεται μικρή παρέκβαση, προκειμένου νά ἀναφερθεῖ ἐπιγραμματικά ἢ συμπληρωματικά καί κάτι ἂλλο, πού θά βοηθοῦσε στήν ὁλοκλήρωση τῆς ἀγορεύσεως.

«Μολών λαβέ»

 Τήν σπουδαία αὐτή φράση ὃλοι ξέρουμε ὃτι τήν εἶπε ὁ Λεωνίδας πρός τόν Ξέρξη στήν μάχη τῶν Θερμοπυλῶν. Ἀλλά τό μολών εἶναι πολύ ἀρχαιότερο. Βρίσκεται στά ποιήματα τοῦ Ὁμήρου, ἀλλά…κανείς δέν τό ἀντιλαμβάνεται ἀμέσως. Στήν Ἰλιάδα Ζ 286 ἀναφέρεται:

        ἣ δέ μολοῦσα ποτί μέγαρ᾽ ἀμφιπόλοισι κέκλετο

        (Κι ἐκείνη διέβη τό μέγαρο καί κάλεσε τίς δοῦλες)

Ἀλλά καί στήν Ὀδύσσεια π 466 ἀναφέρεται:

         ἂστυ καταβλώσκοντα (στό ἂστυ καθώς διάβαινα)

Τί σχέση ἒχει τό μολών μέ τό καταβλώσκοντα;

Πρίν ἀπαντήσουμε στό ἐρώτημα αὐτό, πρέπει νά θέσωμε ἓνα ἂλλο: Γιατί ὁ Λεωνίδας δέν εἶπε ἐλθών λαβέ, ἀλλά μολών λαβέ;

Γιά τόν ἁπλούστατο λόγο ὃτι τό μολών προέρχεται ἀπό τό ρῆμα βλώσκω, πού σημαίνει διέρχομαι, περνῶ. Ἀλλά ὁ ἀόριστος β´τοῦ βλώσκω εἶναι ἒμολον καί ὁ μέλλων μολοῦμαι. Δηλαδή ὁ Λεωνίδας δέν εἶπε στόν Ξέρξη «ἒλα νά τά πάρεις» (τά ὃπλα μας), ἀλλά ὃτι γιά νά τά πάρεις πρέπει πρῶτα νά περάσεις, δηλαδή νά περάσεις πάνω ἀπό τά κορμιά μας.

Τό ρῆμα βλώσκω ἀποτελεῖ τήν οὐσία τῆς ὑπερτάτης θυσίας, πού ἒμεινε στήν ἱστορία μέσα ἀπό τούς αἰῶνες.

Ἡ λέξη μολών σώθηκε μέσα στίς σημερινές λέξεις κεντρομόλος (στήν Φυσική κατ᾽ ἀντίθεση πρός τήν φυγόκεντρο δύναμη) καί ἀντιμολία, πού χρησιμοποιεῖται στήν ναυτιλία, ἐμπορική καί πολεμική. Πλέω κατ᾽ ἀντιμολία σημαίνει ὃτι πλέω ἐνάντια στόν ἂνεμο μέ μειωμένη ταχύτητα, ὣστε νά ἐξισορροπεῖται ἡ ἀντίσταση τοῦ κυματισμοῦ καί τοῦ ἀνέμου.

Ἂν θέλετε νά τό πᾶμε καί λίγο πιό πέρα, τό βλώσκω συνδέεται μέ τό βλαστάνω, πού ὃλοι γνωρίζουμε τί σημαίνει, καθώς καί μέ τό μέλαθρον, πού γιά τούς σημερινούς Ἓλληνες σημαίνει μέγαρο (Ἰλίου Μέλαθρον καλεῖται τό νεοκλασικό μέγαρο τοῦ Τσίλερ στήν ὁδό Πανεπιστημίου πρός τιμή τοῦ Ἐρρίκου Σλῆμαν πού φέρεται νά ἀπεκάλυψε τό Ἲλιον).

Τό ὁμηρικό μέλαθρον

Ὃμως τό μέλαθρον στά ὁμηρικά ἒπη δέν ἦταν τό μέγαρο, ἀλλά ἡ κεντρική ξύλινη δοκός πού στήριζε τήν στέγη τοῦ μεγάρου. Ὃλα ὃμως μπερδεύονται σ᾽ αὐτή τήν χώρα πού ἒπλασε τέτοια γλῶσσα. Σήμερα λένε σορός καί ἐννοοῦν  πτῶμα, νεκρό, ἐνῶ ἡ σορός ἦταν τό φέρετρο, ἡ λάρνακα ὃπου ἐτοποθετοῦντο τά ὀστά ἢ ἡ τέφρα τοῦ θανόντος.

Οἱ σημερινοί Ἓλληνες, τῶν δημοσιογράφων γλωσσικῶς παρεκτρεπομένων, μετέβαλαν αὐθαίρετα τήν σορό σέ πτῶμα. Ἒτσι ὃταν γίνει π.χ. ἓνα πολύνεκρο ἀτύχημα, στήν ξηρά ἢ στήν θάλασσα, περισυλλέγονται σοροί καί ὂχι νεκροί ἢ πτώματα, ἂν καί ὁ … νεκροθάφτης δέν ἒχει φθάσει ἀκόμη για νά φέρει τίς σορούς, τά φέρετρα.

ΚΩΣΤΑΣ ΔΟΥΚΑΣ

*Ο Κώστας Δούκας είναι δημοσιογράφος (μέλος της ΕΣΗΕΑ), ερευνητής και συγγραφέας (μέλος της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών). Ασχολείται επί 40ετία με την ομηρική γραμματεία. Έχει μεταφράσει την Ιλιάδα και την Οδύσσεια σε πεζό λόγο και, τελευταία, σε έμμετρο μετά σχολίων, με την διάσωση του 80% των λέξεων του Ομήρου.