Περιβαλλοντικό κίνημα: Ποια ήταν η Ρέιτσελ Κάρσον

Επιμέλεια: Δρ. Δήμητρα Μήτκα

Το καλοκαίρι του 1962 το περιοδικό The New Yorker δημοσίευσε αποσπάσματα από ένα νέο βιβλίο που έμελλε να ξεκινήσει το περιβαλλοντικό κίνημα.

Ένα από τα αποσπάσματα έλεγε: “Υπήρχε μια παράξενη ησυχία, μια ακινησία. Τα πουλιά για παράδειγμα, που πήγαν; Οι ταΐστρες στις αυλές ήταν άδειες. Κάποια ελάχιστα πουλιά που εμφανίζονταν ήταν σε άσχημη κατάσταση, έτρεμαν και δεν μπορούσαν να πετάξουν. Ήταν μια άνοιξη χωρίς ήχο. Σιωπηλή Άνοιξη”.

Στο βιβλίο της με τίτλο “Σιωπηλή Άνοιξη” η Ρέιτσελ Κάρσον, μια Αμερικανίδα θαλάσσια βιολόγος και συγγραφέας επιστημονικών βιβλίων, ισχυρίστηκε ότι η ανθρωπότητα με την αλόγιστη χρήση χημικών εντομοκτόνων, και ειδικά του DDT, επεμβαίνει βίαια στη φύση και υποβαθμίζει το περιβάλλον με μη αναστρέψιμο τρόπο.

“Είμαι απαισιόδοξη για το ανθρώπινο είδος” έλεγε η ίδια “γιατί είναι πάρα πολύ εφευρετικό όταν πρόκειται να ωφεληθεί αλλά βλέπει τη φύση ως κάτι που πρέπει οπωσδήποτε να υποτάξει.

Θα είχαμε μεγαλύτερες πιθανότητες να επιζήσουμε, αν μπορούσαμε να προσαρμοστούμε σ’ αυτόν τον πλανήτη και να τον δούμε μ’ ευγνωμοσύνη και όχι με αμφιβολία και δικτατορικά αισθήματα”.

Η Σιωπηλή Άνοιξη

Στο βιβλίο που ήταν γραμμένο με απλή γλώσσα ώστε να το κατανοούν όλοι και, χρησιμοποιώντας ως σημείο αναφοράς την νεοαποκτηθείσα γνώση του κοινού για τις τρομακτικές επιπτώσεις της ατομικής βόμβας, η Κάρσον περιέγραψε τον ύπουλο και αθέατο τρόπο που εντομοκτόνα και ζιζανιοκτόνα μεταλλάσσουν την κυτταρική διαδικασία φυτών, ζώων και ανθρώπων και ανέλυσε τις μακροχρόνιες επιπτώσεις της μόλυνσης στο έδαφος, το νερό, τη χλωρίδα και την πανίδα.

Το πρώτο συγκροτημένο περιβαλλοντικό βιβλίο που θεωρήθηκε η «Βίβλος» των οικολογικών κινημάτων, προκάλεσε ενθουσιασμό και έφερε κοντά οικολόγους, βιολόγους, πολιτικούς, αγρότες βιολογικής καλλιέργειας αλλά και τον απλό κόσμο ώστε να ενταχθούν στο περιβαλλοντικό κίνημα της Αμερικής.

Κατάφερε να διευρύνει το παλαιότερο το κοινωνικοπολιτικό κίνημα για τη διατήρηση της ισορροπίας της φύσης (Conservation movement) και να πλάσει ένα κίνημα πιο οργανωμένο και αγωνιστικό.

Εκτός αυτού, το βιβλίο μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες και άνοιξε το δρόμο για την εμφάνιση περιβαλλοντικών και πράσινων κινημάτων σε όλο τον κόσμο.

Ποια ήταν η Ρέιτσελ Λουίζ Κάρσον

Η Ρέιτσελ Λουίζ Κάρσον, η “μαμά” της Φύσης, όπως αποκαλείται, ήταν Αμερικανίδα επιστήμονας και θαλάσσια βιολόγος και θεωρείται από τους πρωτοπόρους του οικολογικού κινήματος.

Το εμβληματικό της βιβλίο καθώς και μείζονα παγκόσμια περιβαλλοντικά προβλήματα που αναδείχτηκαν εκείνη την εποχή (όπως η πετρελαιοκηλίδα το 1969 στη Σάντα Μπάρμπαρα), βοήθησαν στην προβολή περιβαλλοντικών ζητημάτων και στην ανάδειξη ηθικών θεμάτων που σχετίζονται με τον τρόπο που μεταχειρίζεται η ανθρωπότητα τη φύση.

Η Κάρσον φώτισε τις σκοτεινές πτυχές της χρήσης και κατάχρησης ιδιαίτερα επιβλαβών χημικών στη γεωργία και τον έλεγχο των παράσιτων, θέμα που την απασχολούσε τουλάχιστον για μια δεκαετία.

Προσπάθησε να πείσει κι άλλους συγγραφείς να ενδιαφερθούν για το θέμα αλλά γρήγορα συνειδητοποίησε ότι έπρεπε να συγκεντρώσει το υλικό και να το γράψει μόνη της, όπως και έκανε.

“Οι άνθρωποι, έχουμε δικαίωμα να ελέγχουμε τη φύση;” διερωτούνταν η ίδια και η ερώτηση αυτή παραμένει απειλητικά επίκαιρη στις μέρες μας.

Δυστυχώς η Κάρσον είδε μόνο την αρχή της περιβαλλοντικής επανάστασης που προκάλεσε με το βιβλίο της. Στη μέση περίπου της συγγραφής διαγνώστηκε με καρκίνο του μαστού. Φορώντας περούκα και με κινητικά προβλήματα, έκρυβε την ασθένειά της από το κοινό ενώ υπερασπιζόταν το βιβλίο της σε τηλεοπτικές εκπομπές και σε συνεδριάσεις στο Κογκρέσο.

Απεβίωσε το 1964 και δεν είδε τη δημιουργία της Αμερικανικής Υπηρεσίας Περιβαλλοντικής Προστασίας (ΥΠΠ) και την απαγόρευση του DDT.

Το βιβλίο

Το βιβλίο, πούλησε πάνω από δύο εκατομμύρια αντίτυπα και έμεινε στη λίστα με τα ευπώλητα για 31 μήνες ενώ θεωρείται ακόμη και σήμερα το πιο εμβληματικό βιβλίο του περιβαλλοντικού κινήματος.

Δημοσιεύτηκε την εποχή που η αμερικανική κοινή γνώμη ήταν ήδη έτοιμη να ανταποκριθεί στην τρομακτική προειδοποίηση της Κάρσον η οποία προχωρούσε σε σύγκριση εντομοκτόνων με την πυρηνική ακτινοβολία: ήταν και τα δύο αόρατα, αναπόδραστα και θανατηφόρα.

Συγκεκριμένα ανέφερε την ιστορία του Lucky Dragon ενός Ιαπωνικού ψαράδικου που εκτέθηκε σε πυρηνικό νέφος που είχε προκληθεί από δοκιμές βόμβας υδρογόνου των Αμερικανών στον Ειρηνικό Ωκεανό το 1954.

Όσοι ήταν στο πλήρωμα πέθαναν από καρκίνο ενώ τα ψάρια που μετάφερε το ψαράδικο καθώς και όσα βρίσκονταν στην περιοχή της δοκιμής καταναλώθηκαν από την Ιαπωνική αγορά χωρίς κανείς να προειδοποιήσει για τους κινδύνους.

Η κεντρική ιδέα του βιβλίου είναι ότι, εάν η ανθρωπότητα συνεχίσει να δηλητηριάζει τη φύση, η φύση θα δηλητηριάσει με τη σειρά της την ανθρωπότητα. “Οι απερίσκεπτες και αλαζονικές πράξεις μας παρεμβαίνουν στους κύκλους ζωής της Γης και με τον καιρό θα γυρίζουν εναντίον μας” δήλωνε η ίδια.

Η Κάρσον τασσόταν ενάντια σε όλα τα εντομοκτόνα αλλά εστίασε κυρίως την προσοχή της στο ιδιαίτερα επιβλαβές DDT το οποίο ψεκαζόταν σε τεράστιες ποσότητες στην Αμερική για την εξόντωση κουνουπιών ενώ οι στρατιώτες στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο το χρησιμοποιούσαν ως πούδρα για να μη κολλήσουν ψείρες και ψύλλους.

Όταν τελείωσε ο πόλεμος συνέχιζαν να κάνουν χρήση του DDT γιατί έπρεπε να βρεθεί νέος τρόπος να αξιοποιηθεί και δεν συνέφερε να το αποσύρουν.

Ο αντίκτυπος της Σιωπηλής Άνοιξης

«Ελιξίρια Θανάτου», «Άσκοπο Χάος», «Τα πουλιά δεν κελαηδούν», «Ποτάμια θανάτου» είναι κάποιοι από τους τίτλους των κεφαλαίων. Παθιασμένη γραφή, γεμάτη από επιστημονικά δεδομένα και έρευνα.

Αμέσως ξεκίνησαν έντονες αντιπαραθέσεις. Μόλις πέντε εβδομάδες μετά την έκδοση του βιβλίου στα τέλη Σεπτέμβρη, οι New York Times κυκλοφόρησαν με τίτλο “Η Σιωπηλή Άνοιξη είναι τώρα ένα Θορυβώδες Καλοκαίρι“.

Οι κριτικοί την κατακεραύνωσαν αμέσως κι έκαναν λόγο για ανακρίβειες και αντιεπιστημονικές υπερβολές χωρίς όμως να ονομάζουν συγκεκριμένα παραδείγματα λαθών. Η βασική κατηγορία ήταν πρόκειται για μονόπλευρη παρουσίαση που δεν παρουσιάζει τα οφέλη των χημικών.

Η βιομηχανία χημικών και γεωργικών συμφερόντων εξαπέλυσε δριμεία επίθεση: «Εάν ακολουθούσαμε τις προτροπές της κυρίας Κάρσον, θα επιστρέφαμε στο Μεσαίωνα με τις ασθένειες και τα έντομα να κυριαρχούν και πάλι».

«Μπορούμε να ζήσουμε χωρίς πουλιά και ζώα, αλλά, όπως δείχνει η τρέχουσα ανάλυση της αγοράς, δεν μπορούμε να ζήσουμε χωρίς επιχειρήσεις […] όσο έχουμε την βόμβα υδρογόνου όλα είναι καλά» ανέφεραν σχετικά.

Η εταιρία Velsicol που παρασκεύαζε το DDT απείλησε τον εκδότη του βιβλίου και το The New Yorker ενώ στη συνέχεια οι επιθέσεις έγιναν προσωπικές: κατηγόρησαν την Κάρσον για κομμουνισμό και προπαγάνδα υπέρ των Σοβιετικών, την αποκαλούσαν γεροντοκόρη που μάζευε γάτες, υστερική, χωρίς επιστημονική γνώση και αναρωτιόταν δημόσια:

«Γιατί μια γεροντοκόρη ενδιαφέρεται τόσο για τη γενετική».

Η Κάρσον είχε όμως και ισχυρούς συμμάχους, μεταξύ αυτών ο Πρόεδρος των ΗΠΑ Τζων Φ. Κέννεντυ ο οποίος ξεκίνησε μια επιτροπή για την έρευνα εντομοκτόνων και χημικών ουσιών.

Ο αγώνας της δεν πήγε χαμένος καθώς περίπου οκτώ χρόνια μετά το θάνατό της, το 1973 η χρήση του απαγορεύτηκε στις ΗΠΑ και αργότερα, σχεδόν σε όλο τον κόσμο.