Τα Στενά των Δαρδανελίων και του Βοσπόρου, στο μύθο, στην ιστορία και στη διεθνή διπλωματία

Τα Στενά των Δαρδανελίων και του Βοσπόρου, είναι ένα από τα στρατηγικότερα σημεία της Ανατολικής Μεσογείου και αποτελούν μείζονος σημασίας πλεονέκτημα για την χώρα που τα κατέχει και εν προκειμένω την Τουρκία, που της επιτρέπουν να κάνει τα γνωστά «Ανατολίτικα παζάρια» και να επιτυγχάνει, όταν διατυπώνει απαιτήσεις ή διενεργεί εκβιασμούς, σε διεθνές επίπεδο. 

Του Παντελή Στεφ. Αθανασιάδη

 Οι απαρχές της ιστορίας των Στενών, βρίσκονται στην Αρχαία Ελληνική Μυθολογία με τους μύθους του Φρίξου και της Έλλης, του Τρωικού Πολέμου και της Αργοναυτικής Εκστρατείας του Ιάσονα. Μέσα από τα περιβλήματα των μύθων, βρίσκεται πάντα η ουσία, που στην περίπτωσή μας, είναι η αναζήτηση των πλούσιων αγαθών, τα οποία παράγουν οι χώρες του Ευξείνου Πόντου, που είναι γνωστός ως Μαύρη Θάλασσα. Αλλά πέραν της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας, τα Στενά δεν έπαψαν ποτέ να προκαλούν το ενδιαφέρον όλων και κατά τους ιστορικούς χρόνους. Το 608-606 π.Χ. οι Αθηναίοι πολέμησαν με τους Μυτιληναίους για τον έλεγχο των Στενών, προκειμένου να μεταφέρουν σιτηρά από τα λιμάνια του Πόντου. Οι ίδιοι κατά τη διάρκεια της γνωστής κραταιάς Αθηναϊκής Ηγεμονίας, είχαν επιβάλει τον λεγόμενο «Ελλησπόντιο φόρο» κατά τον 5^ο π.Χ. αιώνα.

Την άνοιξη του 341 π.Χ. ο Φίλιππος απειλούσε το Βυζάντιο και επειδή οι βόρειες ακτές του Ευξείνου  ήταν οι σιτοβολώνες της Ελλάδας, οι Αθηναίοι παρά το γεγονός ότι δεν συμπαθούσαν τους Βυζάντιους, επινοούσαν τρόπους για να εμποδίσουν το Φίλιππο θα δεσπόσει στον είσπλουν του Ευξείνου, δηλαδή στο Βόσπορο. 

Ο Δημοσθένης αγόρευε με πάθος στην Αθήνα εναντίον των Μακεδόνων και προσπαθούσε να αφυπνίσει τους Αθηναίους.

 «Νυνί δύναμιν μεγάλην ο Φίλιππος έχων εν Θράκη διατρίβει και μεταπέμπεται πολλήν από Μακεδονίας και Θετταλίας. Εάν ουν περιμείνας τας ετησίας επί Βυζάντιον ελθείν πολιορκή, πρώτον με οίεσθε τους Βυζαντίους μενείν επί της ανοίας της αυτής ως περ νυν και ούτε παρακαλέσειν υμάς ούτε βοηθείν αυτοίς αξιώσειν» κραύγαζε ο Δημοσθένης αντιλαμβανόμενος τους σκοπούς του Φιλίππου.

Τέλη διέλευσης στα πλοία, είχαν επιβάλλει και οι Βυζαντινοί, όταν ήθελαν να διασχίσουν τον Ελλήσποντο.

Συνθήκες από το 1535

H τοποθεσία αυτής της θαλάσσιας διόδου, έγινε πολλές φορές αντικείμενο πολλών Συνθηκών. Η παλαιότερη Συνθήκη μεταξύ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και δυτικού κράτους φαίνεται ότι συνήφθη με τη Γαλλία το 1535. Με τη Συνθήκη αυτή επεκτάθηκε η πλήρης ελευθερία ναυσιπλοΐας στους υπηκόους της Γαλλίας σε όλες τις θάλασσες της Αυτοκρατορίας και πρόβλεπε ότι τα πλοία που έρχονταν στην Κωνσταντινούπολη, και επιθυμώντας να επιστρέψουν, θα έπρεπε να σταματήσουν μόνο στα Στενά των Δαρδανελίων.

Τον επόμενο αιώνα , το έτος 1675, τα πλεονεκτήματα της ισχύουσας Συνθήκης  δόθηκαν στη Μεγάλη Βρετανία, αναγνωρίζοντας την ίδια απόλυτη ελευθερία ναυσιπλοΐας που εξασφάλιζε η Συνθήκη με τη Γαλλία και διεύρυνε σημαντικά τα προνόμια των ξένων εμπόρων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Η επόμενη σημαντική Συνθήκη υπογράφηκε το 1747 με το Βασίλειο της Τοσκάνης. Επέτρεψε στους εμπόρους της να εισέρχονται με τα πλοία τους σε οποιοδήποτε από τα Τουρκικά λιμάνια και να εκθέτουν τα προϊόντα τους προς πώληση. Υπήρχε αναφορά για την είσοδό τους στα Στενά του Ελλήσποντου, όπου έπρεπε να υποβληθούν σε υγειονομική εξέταση για θανατηφόρους νόσους και για να παραδώσουν την άδεια ή το φιρμάνι και τα σχετικά πιστοποιητικά τους.

Οι τρεις αυτές Συνθήκες ήταν μέρος άλλων πολυάριθμων και μακροχρόνιων εμπορικών συμβάσεων που είχε αρχίσει να συνάπτει η Οθωμανική Αυτοκρατορία όταν πλέον είχε αρχίσει να αποκτά ομαλές σχέσεις με τις χριστιανικές δυνάμεις, έως την περίοδο που οι Ρώσοι κατόρθωσαν να αποσπάσουν εδάφη της, που είχαν διέξοδο στον Εύξεινο Πόντο και να κυριαρχούν και αυτοί σε ένα μεγάλο τμήμα της βόρειας ακτής της Aυτοκρατορίας.

Η Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή

Έως το 1774, η Ρωσική Αυτοκρατορία- μεγάλη δύναμη στην ευρύτερη περιοχή- δεν έδειχνε ενδιαφέρον για τα Στενά, γιατί δεν είχε στόλο στη Μαύρη Θάλασσα, η οποία ήταν κατά κυριολεξία μια Οθωμανική λίμνη, αφού η Τουρκία κυριαρχούσε σε όλες τις ακτές της. Δηλαδή δεν υπήρχε θέμα διέλευσης ρωσικών πλοίων μεταξύ της Μαύρης Θάλασσας και της Μεσογείου. Μέχρι τότε, η διέλευση ξένων εμπορικών σκαφών πέρα ​​από την Κωνσταντινούπολη, δεν φαίνεται να είχε εξεταστεί.

Το έτος αυτό, η Ρωσία υπό την αυτοκράτειρα Μεγάλη Αικατερίνη κατέκτησε εδάφη στη βόρεια όχθη της Μαύρης Θάλασσας, στην Κριμαία, την Αζοφική και την Βεσσαραβία και απέκτησε ενδιαφέρον για το δικαίωμα της διέλευσης από τα Στενά, των πλοίων της.

Η πρώτη αναφορά της διέλευσης Ρωσικών πλοίων από τα Στενά του Ελλησπόντου και του Βοσπόρου και της συνακόλουθης ναυσιπλοΐας μεταξύ Μαύρης Θάλασσας και Ελληνικού Αρχιπελάγους, γίνεται στην ιστορική Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή του 1774. Με αυτήν η Ρωσία εξασφάλισε τη ναυσιπλοΐα στη νότια ακτή της θάλασσας, που τόσο καιρό επιθυμούσε.

Η Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (τουρκικά: Küçük Kaynarca Antlaşması) πήρε το όνομά της από το βουλγαρικό χωριό με το όνομα αυτό, κοντά στη Σιλιστρία, στη νότια όχθη του Δούναβη. Εκεί υπογράφηκε το 1774, η Συνθήκη αυτή, που ήταν το αποτέλεσμα του ρωσοτουρκικού πολέμου των ετών 1768-74. Τότε η νικήτρια Ρωσία κατέλαβε την Αζοφική, την Κριμαία και τη Βεσσαραβία. Οι Οθωμανοί αναγκάστηκαν να ζητήσουν ειρήνη και στις 21 Ιουλίου 1774 υπογράφτηκε η ομώνυμη Συνθήκη ειρήνης, η οποία περιείχε ποικίλους όρους. Με αυτήν κατοχυρώθηκε το δικαίωμα της χρήσης της ρωσικής σημαίας από Ελληνικά εμπορικά, όπως και η ναυπήγηση πλοίων μεγάλου εκτοπίσματος. Με τη ρωσική σημαία, ο εμπορικός στόλος των Ελλήνων πλοιοκτητών αναπτύχθηκε θεαματικά και βρέθηκαν τα ελληνικά καράβια ετοιμοπόλεμα, όταν αργότερα ξέσπασε η Επανάσταση του 1821. Η Ρωσία τότε ενδιαφέρονταν άμεσα για την ανάπτυξη της ελληνικής εμπορικής ναυτιλίας, γιατί η ίδια δεν διέθετε ρωσικά εμπορικά πλοία για τη μεταφορά εμπορευμάτων και γιατί ήταν πασίγνωστη η ναυτική επιδεξιότητα των Ελλήνων ναυτών.

Σε μια σύμβαση που συνήφθη το 1779 και ήταν επεξηγηματική της Συνθήκης του Κιουτσούκ Καϊναρτζή, επετράπη η χωρητικότητα των ρωσικών σκαφών να είναι ίδια με τη χωρητικότητα των σκαφών άλλων εθνών. που έρχονταν από τη θάλασσα του Μαρμαρά στην Κωνσταντινούπολη και πέρα.

Στη Συνθήκη εμπορίου του 1783 μεταξύ Ρωσίας και Υψηλής Πύλης, η ελευθερία ναυσιπλοΐας που είχε παραχωρηθεί μέχρι τότε, εκφράσθηκε με ακόμη ευρύτερους όρους και η Πύλη υποχρεώθηκε να εκδώσει φιρμάνια ή άδειες σε όλα τα ρωσικά εμπορικά πλοία, που θα περνούσαν είτε μέσω του Βοσπόρου είτε μέσω των Δαρδανελίων, ώστε να εξασφαλίσουν την ανεμπόδιστη διέλευση τους από τα Στενά αυτά αντίστοιχα. Η ναυσιπλοΐα του Βοσπόρου και της Μαύρης Θάλασσας που παραχωρήθηκε στα εμπορικά πλοία της Ρωσίας επεκτάθηκε σε εκείνα της Αυστρίας το 1784, σε εκείνα της Αγγλίας το 1799, σε εκείνα της Γαλλίας το 1802 και σε εκείνα της Πρωσίας το 1806. ενώ, το 1826, σε μια επεξηγηματική σύμβαση με τη Ρωσία για τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου, η Υψηλή Πύλη συμφώνησε να δεχτεί τις καλές υπηρεσίες της Ρωσίας για να εξασφαλίσει άδεια εισόδου στη Μαύρη Θάλασσα για πλοία φιλικών δυνάμεων, που δεν είχαν ακόμη αποκτήσει αυτό το προνόμιο για το εμπόριο τους.

Η Ρωσία προσπάθησε τότε να διασφαλίσει το δικαίωμά της στη διέλευση, ενώ εμφανιζόταν να είναι αντίθετη σε παρόμοια δικαιώματα για άλλες θαλάσσιες δυνάμεις. Η Βρετανία, ειδικότερα, με τα μεγάλα συμφέροντα στη θάλασσα, ήθελε να περιορίσει την πρόσβαση της Ρωσίας στη Μεσόγειο. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία θεωρούσε το δικαίωμα ελέγχου στα Στενά αυτονόητο γιατί το θεωρούσε κυριαρχικό δικαίωμα της και απαραίτητη εγγύηση για την ασφάλεια και την ανεξαρτησία της.

Κατά τη διάρκεια των Ναπολεόντειων Πολέμων η Ρωσία ευρισκόμενη σε συμμαχία με τη Μεγάλη Βρετανία απέκλεισε τα Στενά των Δαρδανελίων το 1807 και το 1809 υπεγράφη Συνθήκη για τον έλεγχο των Στενών μεταξύ της Βρετανίας και των Οθωμανών.

Η Συνθήκη Χιουνκιάρ Ισκελεσί

 Αργότερα, όταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία ηττήθηκε στον Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1828-1829 (σ.σ. τότε που υπογράφηκε στην Αδριανούπολη το πρωτόκολλο της οριστικής ανεξαρτησίας του Ελληνικού κράτους) η Ρωσία ανάγκασε τους Τούρκους να υπογράψουν τη Συνθήκη Χιουνκιάρ Ισκελεσί (Hünkâr İskeles), που προέβλεπε τον αποκλεισμό των Στενών για πολεμικά πλοία δυνάμεων εκτός της Μαύρης Θάλασσας, αν το ζητούσε η Ρωσία. Αυτό σήμαινε ότι οι Ρώσοι θα είχαν ελευθερία κινήσεων στη Μαύρη Θάλασσα.

Η Συνθήκη η λεγόμενη Χιουνκιάρ Ισκελεσί (Hünkâr İskelesi) υπογράφηκε το 1833. Με αυτήν  η Οθωμανική Αυτοκρατορία εξασφάλιζε την αποκλειστική χρήση των Στενών των Δαρδανελίων και του Βοσπόρου στα οθωμανικά και τα τσαρικά ρωσικά πολεμικά πλοία σε περίπτωση γενικού πολέμου, απαγορεύοντας σε ξένα πολεμικά πλοία να εισέλθουν σε αυτά για οποιονδήποτε λόγο.

Το 1831, η Αίγυπτος, υπό την ηγεσία του Μωχάμετ  Άλι (γεννημένου στην Καβάλα), εξεγέρθηκε ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, με αποτέλεσμα τον Αιγύπτιο-Οθωμανικό Πόλεμο (1831–33) . Ο Ρώσος Τσάρος, ο Νικόλαος Α΄, υποστήριξε τους Οθωμανούς. Με ναυτική δύναμη και στρατεύματα. Αλλά και η Βρετανία υποστήριζε την Οθωμανική Αυτοκρατορία, γιατί δεν ήθελε να ισχυροποιήσει τη Γαλλία στην Αίγυπτο.

Ωστόσο, η Ρωσία ήταν τότε ο κύριος σύμμαχος των Οθωμανών. Οι δύο χώρες υπέγραψαν τη Συνθήκη του Hünkâr İskelesi, το 1833, η οποία εκφράζει το πνεύμα αυτής της συμμαχίας. Η Συνθήκη εξασφάλιζε ότι οι Οθωμανοί θα έκλειναν τα Στενά σε ξένα πολεμικά πλοία εάν και όταν απειλούνταν η Ρωσία.

Επειδή όμως διατηρήθηκε επί χρόνια η αντιπαλότητα μεταξύ των Οθωμανών και των Αιγυπτίων έως το 1839, οδήγησε σε νέο πόλεμο τις δύο χώρες (1839-1841). Ο Λόρδος Πάλμερστον υπουργός Εξωτερικών της Βρετανίας, ζήτησε συνομιλίες με τη Ρωσία, την Αυστρία και την Πρωσία στο Λονδίνο το 1840. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη Σύμβαση του Λονδίνου.

Ο Πάλμερστον υποστήριξε με πάθος τα βρετανικά συμφέροντα που ταυτίζονταν με τη διαφύλαξη της εδαφικής ακεραιότητας της Οθωμανικής Aυτοκρατορίας γιατί φοβόταν τον έλεγχο των Στενών από τους Ρώσους και την εγκατάσταση των Γάλλων στην Αίγυπτο. Αυτός ήταν και ο κύριος λόγος που επεδίωξε και πέτυχε την υπογραφή της Συνθήκης του 1839 με τις υπόλοιπες Μεγάλες Δυνάμεις, μέσω της οποίας προστατευόταν πλέον η ακεραιότητα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, κυριάρχου των Στενών. Ο Πάλμερστον κυριάρχησε στην εξωτερική πολιτική της Βρετανίας κατά την περίοδο 1830-1865, όταν η Βρετανία βρισκόταν στο απόγειο της αυτοκρατορικής της δύναμης, όπως γράφει η Wikipedia.

Οι γενικότερες εξελίξεις οδήγησαν στην υπογραφή της Σύμβασης των Στενών του 1841, η οποία περιελάμβανε εγγυήσεις παρόμοιες με προηγούμενες Συνθήκες.

Η ισορροπία των συμφερόντων

Οι Βρετανοί, που πάντα ήθελαν να κυριαρχούν στις θαλάσσιες επικοινωνίες, εξέφραζαν παγίως την άποψη ότι ο έλεγχος των Στενών, με τις διάφορες Συνθήκες, συνέβαλε στη διατήρηση της ευρωπαϊκής ισορροπίας δυνάμεων, παρεμποδίζοντας το νέο ισχυρό ναυτικό της Ρωσίας να κυριαρχήσει στη Μεσόγειο. Οι Ρώσοι είχαν την άποψη, ότι οι Συνθήκες στήριζαν τις επιθετικές πολιτικές της Βρετανίας στην περιοχή. Πάντως μετά το 1840 και την παγίωση ορισμένων καταστάσεων φάνηκε ένας διαμοιρασμός της ισχύος ανάμεσα στην Αγγλική και στη Ρωσική Αυτοκρατορία. Το Ρωσικό ναυτικό δεν θα κυριαρχούσε στη Μεσόγειο και το Βρετανικό ναυτικό δεν θα έκανε κουμάντο στη Μαύρη Θάλασσα.

Στη Σύμβαση των Στενών του Λονδίνου, η οποία υπογράφηκε στις 13 Ιουλίου 1841 από τη Ρωσία, τη Βρετανία, τη Γαλλία, την Αυστρία και την Πρωσία εξασφαλίσθηκε το κλείσιμο του Βοσπόρου  και των Στενών των Δαρδανελλίων, σε όλα τα πολεμικά σκάφη, αποκλείοντας ακόμα και αυτά των συμμάχων του Σουλτάνου, κατά τη διάρκεια πολεμικών επιχειρήσεων.

Το φιάσκο της Καλλίπολης

Στις αρχές του 20ου αιώνα και συγκεκριμένα το 1915, οι Δυτικοί Σύμμαχοι έστειλαν μια τεράστια εκστρατευτική δύναμη Βρετανικών, Ινδικών, Αυστραλιανών και Νεοζηλανδικών στρατευμάτων να προσπαθήσει να ανοίξει τα Στενά των Δαρδανελίων. Είχε αρχίσει ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και οι Τούρκοι ήταν σύμμαχοι των Γερμανών. Στην εκστρατεία της Καλλίπολης τα Τουρκικά στρατεύματα, με οργανωτική συμμετοχή και Γερμανών αξιωματικών αντιμετώπισαν με επιτυχία τους Συμμάχους στα παράλια της Χερσονήσου της Καλλίπολης. Τα αποτελέσματα της εκστρατείας εκείνης θεωρήθηκαν μεγάλη αποτυχία του Σερ Ουίνστον Τσώρτσιλ, τότε Πρώτου Λόρδου του Αγγλικού Ναυαρχείου, που είχε στηρίξει με μεγάλο πάθος τη χρησιμοποίηση των δυνάμεων του Βρετανικού Ναυτικού για να καταληφθούν τα Στενά.

Η σύμβαση του Μοντρέ

Σήμερα ο τελευταίος κρίκος στην ιστορική πορεία των Στενών είναι η σύμβαση του Μοντρέ που αφορά το καθεστώς των Στενών. Υπογράφηκε το 1936, παραχωρεί τον κυριαρχικό έλεγχο των Στενών του Βοσπόρου και των Δαρδανελίων στην Τουρκία και ρυθμίζει την στρατιωτική δραστηριότητα στην περιοχή. Η σύμβαση εγγυάται την ελεύθερη ναυσιπλοΐα στα μη στρατιωτικά πλοία σε καιρό ειρήνης.

Είχε υπογραφεί στις 20 Ιουλίου 1936 στην ελβετική πόλη Μοντρέ. Τέθηκε σε ισχύ στις 9 Νοεμβρίου, 1936 και  έγινε επίσημα αποδεκτή από την Κοινωνία των Εθνών στις 11 Δεκεμβρίου 1936. Ισχύει μέχρι σήμερα, με ορισμένες επιμέρους τροποποιήσεις που έγιναν από τότε..

Τα Στενά των Δαρδανελίων και του Βοσπόρου χαρακτηρίζονται ως σημαντικότατος γεωστρατηγικός και ζωτικός χώρος της Χερσονήσου του Αίμου, γιατί από αυτά διέρχονται  δύο στρατηγικής σημασίας αρτηρίες, σταυροειδώς, που επηρεάζουν Ευρώπη και Ασία. Υπάρχει κατ’ αρχήν η χερσαία αρτηρία, που συνδέει την Ευρώπη με τη Μικρά Ασία και τη Μέση Ανατολή, και ακολούθως, η θαλάσσια δίοδος, που συνδέει τη Μαύρη Θάλασσα με τη Μεσόγειο.

Διαβάστε περισσότερα στο Τα Στενά των Δαρδανελίων και του Βοσπόρου, στο μύθο, στην ιστορία και στη διεθνή διπλωματία