Κ.Δούκας: O Επίκουρος και το διδακτορικό του Μάρξ

*Του: Κώστα Δούκα

Γύρω στό 350 π.Χ. ἡ Ἀθήνα εἶχε γεμίσει φιλοσόφους. Ἀπό ποῦ ξεπήδησαν ὃλοι αὐτοί; Καί πῶς ὁ καθένας εὓρισκε ἓνα δικό του τρόπο ἐκφράσεως μέ δικές του δοξασίες, γιά νά δικαιολογήσει τήν γνωσιολογική του δοξασία καί νά δημιουργήσει τήν δική του σχολή;

Κι ὃμως, οἱ μαθητές συνέρρεαν στίς διάφορες φιλοσοφικές σχολές, ἀπό ὃπου ξεπηδοῦσαν νέοι φιλόσοφοι, πολλές φορές ἀνώτεροι ἀπό τούς διδασκάλους τους, καί ἂφηναν βαθειά τά ἲχνη τους νά τά ψαχουλεύουν μέ ἀσφάλεια καί ἂνεση νεώτεροι φιλόσοφοι τοῦ εἰκοστοῦ αἰῶνα καί νά ἐπιβάλλουν ἀκόμη συστήματα διακυβερνήσεως τῶν λαῶν, πού σιγοβράζουν ἀκόμη στίς ἲδιες δοξασίες.

Ἓνα τέτοιο κραυγαλέο παράδειγμα εἶναι ὁ ἱστορικός ὑλισμός πού κατάγεται ἀπ᾽εὐθείας ἀπό τούς Ἐπικουρείους. Ὁ Κάρλ Μάρξ καί ὁ Λένιν δέν ἒκαναν οὒτε τήν παραμικρή τροπολογία στήν διδασκαλία τοῦ Ἐπικούρου σχετικά μέ τό πρόβλημα γεννήσεως τῆς γνώσεως. Καί ὃπως ἀκριβῶς ὁ Ἐπίκουρος δέν ἐρεύνησε καί δέν δικαιολόγησε ἀν τά εἲδωλα πού ἐξακοντίζονται ἀπό ἒξω πρός τόν ἂνθρωπο ἀνταποκρίνονται στήν πραγματικότητα, ἒτσι καί ὁ κομμουνισμός παρουσίασε ἀδυναμία και γι᾽αὐτό κατέρρευσε σάν σύστημα διακυβέρνησης, ὂχι ὃμως καί σάν ἰδέα, πού μέ διάφορες πολιτικές ἀποχρώσεις συντηρεῖται ἀκόμη μέ τόν ψευδεπίγραφο τίτλο τῆς ΛΑΙΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ σέ διάφορες περιοχές τοῦ πλανήτη, συνθλιβόμενος ἀπό τήν σύγχρονη ἀντίληψη τῆς γνωσιολογικῆς ἀπόψεως, πού ἀκούει στίς μαγικές λέξεις «καπιταλισμός», «παραγωγικότητα», «καταναλωτισμός», «ἀγορά» καί  «ἀνταγωνισμός».

Ἀν ζοῦσε σήμερα ὁ Σάμιος Ἐπίκουρος (341-270 π.Χ.), αὐτός πού ἐπενόησε τήν ἐνάργεια μέσα σέ ἓνα μεγάλο κῆπο τῶν Ἀθηνῶν, ὃπου εὐωχοῦντο, ψυχαγωγοῦντο καί ἐτέρποντο οἱ ὁπαδοί του ἀνάμικτοι μέ δούλους, γυναῖκες καί ἑταῖρες, ἐπειδή ἡ σπονδή τῆς φιλοσοφἰας συμβάδιζε μέ τήν τέρψη, παρά μέ τήν αὐστηρῶς λιτή δίαιτα καί τόν ἐνάρετο βίο τοῦ Ζήνωνος τοῦ Κιτιέως, θά ἒλεγε ὃτι ὁ κομμουνισμός εἶναι καλό πρᾶγμα, ἀφοῦ σύμφωνα μέ τήν διδασκαλία του τό «προλεταριάτο» θά ἒπρεπε νά ἦταν ἰσχυρότερος ἑταῖρος στήν παραγωγική διαδικασία. Καί θά τό ὑποστήριζε αὐτό γιά τούς ἑξῆς λόγους:

• Οἱ  Ἐπικούρειοι ἀναζητοῦσαν ἐπίμονα τήν ἀλήθεια καί ἀπέρριπταν τό ψεῦδος. Ἀλλά πρῶτα ἒπρεπε  νά ξέρουν τί εἶναι ἀλήθεια καί τί ψεῦδος.

Ὃταν ὁ Μάρξ, ὁ Ἒνγκελς καί ὁ Λένιν μιλοῦσαν γιά τήν ὑπερίσχυση τοῦ προλεταριάτου, ὁ κόσμος δέν μποροῦσε νά διακρίνει ἂν αὐτό ἦταν ἀλήθεια ἢ ψεῦδος. Τό ψεῦδος δέν μπορεῖ νά τό καταλάβει κανείς, παρά μόνο ἂν τό συσχετίσει μέ διάφορα ἂλλα δεδομένα τῶν αἰσθήσεων μεταξύ τους. Ὁ θρίαμβος τοῦ καπιταλισμοῦ ἀπέδειξε τό ψεῦδος τοῦ ἰσχυρισμοῦ ὃτι τό προλεταριάτο ἦταν ἡ ρυθμιστική δύναμη τῆς παραγωγῆς.

Ὁ καπιταλισμός προκάλεσε τόν κατακερματισμό τοῦ κεφαλαίου σέ πολλούς ἀνθρώπους καί τήν ἐν συνεχεία ὑπερσυγκέντρωσή του σέ πανίσχυρα πρόσωπα ἢ πολυεθνικές ἑταιρίες, πού ἐξακολουθοῦν νά ἐκμεταλλεύονται ἀσύστολα τόν ἀνθρώπινο μόχθο, ὃπως συνέβαινε ἀνέκαθεν, ἀπό τήν ἐποχή τῶν Φαραώ καί τῶν μεγάλων βασιλέων.

Ὁ Διογένης Λαέρτιος πού βιογραφεῖ τόν Ἐπίκουρο ἀναφέρει ὃτι οἱ καιροί ἦσαν χαλεποί.

Ὁ Μένανδρος γράφει στήν Περικειρομένη ὃτι ἐπικρατοῦσαν ἀθλιότητες λόγω τῶν πολέμων τῶν διαδόχων στήν Ἑλλάδα. Οἱ ἂνθρωποι ἦσαν ἀδύνατοι καί ἀνίσχυροι καί ψυχικά τρομοκρατημένοι. Δέν ἢξεραν τί τούς περίμενε τήν ἂλλη μέρα. Καί ὁ Ἐπικουρος ἀνάμεσα σέ γυναῖκες, δοῦλες καί ἑταῖρες συσχέτιζε τά συμβαίνοντα στό Σύμπαν καί στόν  Ἂνθρωπο. Δέν εἶχε τίς μαθηματικές γνώσεις τοῦ Δημοκρίτου καί ὃλη ἡ φιλοσοφία του, ἀποκαλουμένη καί ὡς «ἡδονική», εἶχε σάν σκοπό νά ἀνακουφίση τόν ἂνθρωπο ἀπό τά πιεστικά προβλήματα τῆς καθημερινότητος καί νά ἐξαλείψει τόν φόβο τοῦ θανάτου. Δίδασκε πώς ἡ φρόνηση, ἡ σωφροσύνη, ἡ ἀνδρεία καί ἡ δικαιοσύνη εἶναι οἱ τέσσερις ἀρετές πού ἐξασφαλίζουν στόν ἂνθρωπο τήν  εὐδαιμονία.

Αὐτά τά καταπληκτικά τῆς διδασκαλίας τοῦ Ἐπικούρου, καί ἂλλες ἐπί μέρους θαυμαστές λεπτομέρειες καί, κυρίως, ὁ διαλεκτικός ὑλισμός πού δίδασκε καί πού ἒγινε πολύ δημοφιλής στούς αἰῶνες πού ἀκολούθησαν, ὢθησαν τόν Κάρλ Μάρξ νά τόν μελετήσει ἐπισταμένως καί νά πάρει τό διδακτορικό του μέ τήν μελέτη του: «Διαφορά μεταξύ τῆς φυσικῆς φιλοσοφίας τοῦ Δημοκρίτου καί τοῦ Ἐπικούρου». Στήν συνέχεια ἡ ὑλιστική θεωρία μετουσιώνεται στόν Κομμουνισμό, μέ ὁρμητήριο τήν ἀντίληψη τοῦ Ἐπικούρου, ὃτι δηλαδή:

• ἡ γνώση εἶναι, σάν άντικατοπτρισμός μέσα στήν άνθρώπινη σκέψη, ἡ ὑπάρχουσα ἀνεξαρτήtως καί αὐτοτελῶς ἀντικειμενική πραγματικότητα.

Μέγιστο τό ἐπιχείρημα γιά νά ἐπιβληθεῖ ἡ δικτατορία τοῦ προλεταριάτου. Ὁ Λένιν μέ τήν σειρά του δέν χάνει τήν εὐκαιρία καί μένει πιστός στήν γνωσιολογική ἀντίληψη τοῦ Ἐπικούρου περί εἰδώλων, πού ἐκπέμπονται ἀπό τά ἀντκείμενα. Ὁ ἂνθρωπος δέχεται παθητικά τίς εἰκόνες τῶν ἀντικειμένων ὃπως άκριβῶς εἶναι, χωρίς νά ἐπιφέρει καμμία τροποποίηση. Ἐκεῖνο πού δέν ἀπασχόλησε τόν Ἐπίκουρο ἦταν νά ἐρευνήσει ἂν τά εἲδωλα πού ἐξακοντίζονται πρός τόν ἂνθρωπο ἀνταποκρίνονται πάντοτε στήν πραγματικότητα. Αὐτό ἦταν τό μοναδικό λάθος τοῦ Ἐπικούρου. Κι αὐτό τό λάθος ὡδήγησε στήν κατάρρευση τοῦ διαλεκτικοῦ ὑλισμοῦ.

Ο  Κώστας Δούκας είναι δημοσιογράφος  (μέλος της ΕΣΗΕΑ), ερευνητής και  συγγραφέας (μέλος της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών) και ασχολείται επί 40ετία με την Ομηρική γραμματεία, αλλά και με τις σύγχρονες προκλήσεις, συγκριτικά με τα αντίστοιχα και…όχι μόνον ιστορικά φαινόμενα.

Έχει μεταφράσει ΙΛΙΑΔΑ και ΟΔΥΣΣΕΙΑ σε πεζό και σε έμμετρο λόγο, μετά σχολίων, με τη διάσωση του  80% των λέξεων του Ομήρου.