Αρχική Special Topics Χριστόψωμο: Μάθετε την ιστορία του που κρατάει αιώνες!

Χριστόψωμο: Μάθετε την ιστορία του που κρατάει αιώνες!

Το Χριστόψωμο, ένα ιδιαίτερο ψωμί αποτελεί από τα παλαιότερα έθιμα της Ελλάδας, που ονοματίστηκε στην Χριστιανική εποχή, αλλά κρύβει τις ρίζες του βαθιά στους αιώνες του ελληνικού πολιτισμού.

24 Δεκεμβρίου 2023 - 15:22

Διαφήμιση

Ο άρτος (το ψωμί), ένα από τα βασικά στοιχεία της διατροφής μας, αλλά και σύμβολο της πολιτισμικής και πνευματικής μας παράδοσης, από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα ταυτίζεται άμεσα με τη διατροφή των Ελλήνων, αποτελεί δε σύμβολο της ελληνικής παράδοσης και η χρήση του είναι συνδεδεμένη με όλους της κύκλους της ζωής ενός ανθρώπου, όπως είναι η γέννηση, ο γάμος, ο θάνατος καθώς επίσης και με διάφορες κοινωνικές, θρησκευτικές και εορταστικές εκδηλώσεις.

Τα κατά τόπους ήθη και έθιμα του λαού μας, βασισμένα στους συμβολισμούς και την ευρύτατη χρήση του ψωμιού για γεγονότα ή αντιμετώπιση περιπτώσεων όπως η στειρότητα, το σαράντισμα του βρέφους, η λοχεία, η αρρώστια κ.ά., φανερώνουν το πόσο πολύ το βασικό αυτό στοιχείο της διατροφής έχει αποκτήσει στο υποσυνείδητό των απλοϊκών ανθρώπων της υπαίθρου κι άλλες ιδιότητες, εκτός της θρεπτικής, που επηρεάζουν τις σκέψεις και τις αποφάσεις της καθημερινής τους ζωής. Το ίδιο ισχύει και για τα τελετουργικά που αφορούν τον θάνατο, την εκφορά του νεκρού, το μνημόσυνο, τα ψυχοσάββατα.

Όπως αναφέρει στη διατριβή του για τον άρτο, ο τ. Διευθυντής Κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, Αγγελος Δευτεραίου, «το γεγονός ότι το ψωμί θεωρήθηκε ως το πιο βασικό είδος διατροφής συνετέλεσε στο να νομισθεί ότι περιέχει κάποια ανώτερη δύναμη, πράγμα στο οποίο από ένα σημείο και ύστερα βοήθησε και η χριστιανική θρησκεία που το συνέδεσε με το σώμα του Χριστού».

foto 8. diakosmismena hristodoma

Σύμφωνα με λαϊκές δοξασίες η δύναμη αυτή του άρτου θεωρείται προστατευτική απέναντι σε κινδύνους που φέρουν δαιμονικά όντα ή δαιμονικές πράξεις και γι’ αυτό τον λόγο σε πολλά μέρη της Ελλάδος χρησιμοποιείται ως δώρο που ανταλλάσσεται μεταξύ των μελών της οικογένειας, μεταξύ φίλων ακόμη και μεταξύ μελλόνυμφων.

Συνεχίζοντας την ανάγνωση της διατριβής του κου Δευτεραίου, μας δίνεται μία εξήγηση: «Η δύναμη του ψωμιού μεταβιβάζεται στο άτομο που το παίρνει ως δώρο και ενισχύει την καινούργια σχέση που δημιουργείται. Ο δεχόμενος το ψωμί-δώρο πιστεύει ότι του γίνεται μεγάλη τιμή εκ μέρους του δωρητή, αφού έτσι μοιράζεται μαζί του τη δύναμη του ίδιου του σπιτιού του».

Και στην περίπτωση των μελλόνυμφων, οι κουλούρες και οι γαμήλιοι άρτοι, που ο γαμπρός στέλνει στη νύφη και η νύφη στον γαμπρό, διακοσμημένοι με κεντήματα πάνω στη ζύμη, έχουν ως σκοπό να προστατεύσουν το ζευγάρι από κάθε κακό αλλά και να του μεταδώσουν υγεία, ευτυχία και αφθονία αγαθών.

«Ο άρτος, με τους συμβολισμούς του και την προστατευτική του δύναμη εξακολουθεί και παραμένει ως έθιμο και στη σύγχρονη ζωή του ελληνικού λαϊκού πολιτισμού, μέσα από το χριστόψωμο, τη βασιλόπιττα, τη λαγάνα, τα λαμπροκούλουρα, τα πρόσφορα, τη φανουρόπιττα κ.ά. έχοντας βεβαίως απολέσει τη λειτουργικότητά του, με την έννοια της δύναμης των συμβόλων», επισημαίνει η κα Πισιμίμη.

Μερικά από τα έθιμα του Δωδεκαημέρου (διάστημα από παραμονή Χριστουγέννων έως τα Θεοφάνεια), όπως το Χριστόψωμο ή η βασιλόπιττα, που ανήκουν στους εορταστικούς άρτους, έχουν τις ρίζες τους στην αρχαιότητα, όταν οι άνθρωποι, στην έναρξη των μεγάλων αγροτικών γιορτών, πρόσφεραν άρτο στους θεούς, ώστε να εξασφαλίσουν με μαγικολατρευτικό τρόπο υγεία, δύναμη και εύφορη σοδειά. Ένας απ’ αυτούς είναι ο Θαλήσιος άρτος που έφτιαχναν κατά τη διάρκεια των Θαλυσίων, γιορτή του θερισμού, αφιερωμένη μάλλον στη θεά Δήμητρα. Η λατρευτική αυτή σημασία και δύναμη του εορταστικού άρτου πέρασε αργότερα και στη χριστιανική θρησκεία.

Χριστόψωμο: Ένα από τα παλαιότερα έθιμα στην Ελλάδα

Το Χριστόψωμο αποτελεί ένα από τα παλαιότερα έθιμα των Χριστουγέννων στην Ελλάδα. Παρασκευάζεται την παραμονή των Χριστουγέννων, ώστε να βρίσκεται ανήμερα στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι. Συναντάται δε σε διάφορες παραλλαγές σχημάτων ή διακόσμησης με στολίδια από ζυμάρι, ανάλογα με τον τόπο, τις πεποιθήσεις αλλά και τις ασχολίες της αγροτικής οικογένειας. Ετσι, αν ο οικογενειάρχης είναι γεωργός το χριστόψωμο μπορεί να είναι διακοσμημένο με ένα αλέτρι, ή στάχια, αν είναι κτηνοτρόφος με βόδια, κατσίκια κλπ. Τα διακοσμητικά αυτά στοιχεία καθώς επίσης και οι καρποί (αμύγδαλα ή καρύδια με το κέλυφος) μπαίνουν γύρω από τον σταυρό που είναι σχηματισμένος πάνω στην επιφάνεια.

Το χριστόψωμο αναφέρεται και στην ελληνική λογοτεχνία, όπως στο ομότιτλο ηθογράφημα του Α. Παπαδιαμάντη που πρωτοδημοσιεύθηκε στις 26 Δεκεμβρίου του 1887 και αφορά τα όσα τράβηξε μία άτυχη, άτεκνη νύφη, από την κακιά πεθερά της με αποκορύφωμα την προσπάθεια (της πεθεράς) να την δηλητηριάσει βάζοντας φαρμάκι μέσα στο χριστόψωμο, το οποίο όμως κατά λάθος έφαγε ο ίδιος της ο γιος.

Και συνοψίζοντας, μία ακόμη απόδειξη της σπουδαιότητας του ψωμιού τόσο ως στοιχείο της διατροφής αλλά και ως στοιχείο κοινωνικο-πολιτικο-πολιτιστικών σχέσεων και καταστάσεων, είναι η ερμηνεία που αποδίδεται στη λέξη «ψωμί», όταν αυτή χρησιμοποιείται σε εκφράσεις που δεν αναφέρονται αμιγώς στην τροφή, όπως: «βγάζει το ψωμί του», «τελειώνουν τα ψωμιά του», «δεν έχει ψωμί να φάει», «φάγαμε μαζί ψωμί κι αλάτι», «θα φάει πολλά ψωμιά ακόμη», «ψωμί, παιδεία, ελευθερία», «αυτή η δουλειά έχει πολύ ψωμί», «το έδωσε για ένα κομμάτι ψωμί», «είπε το ψωμί ψωμάκι», «να τιμάς το ψωμί που τρως», «το πικρό ψωμί της ξενιτιάς» κ.ά.

Το Χριστόψωμο είναι το ψωμί που φτιάχνουν οι γυναίκες προς τιμήν του Χριστού με ιδιαίτερη φροντίδα και υπομονή, τις παραμονές των Χριστουγέννων. Τη μορφή, το σχήμα και τον στολισμό τού ψωμιού αυτού κανονίζουν οι τοπικές συνήθειες.

Το Χριστόψωμο είναι το ψωμί που φτιάχνουν οι γυναίκες προς τιμήν του Χριστού με ιδιαίτερη φροντίδα και υπομονή, τις παραμονές των Χριστουγέννων. Είναι το ευλογημένο ψωμί του χριστουγεννιάτικου τραπεζιού, αφού αυτό θα στηρίξει τη ζωή του νοικοκύρη και της οικογένειάς του. Τη μορφή, το σχήμα και τον στολισμό τού ψωμιού αυτού κανονίζουν οι τοπικές συνήθειες.Στα περισσότερα μέρη, στη μέση της επιφάνειας του χριστόψωμου σχηματίζουν με ζυμάρι το σημείο τού σταυρού και στις άκρες του τοποθετούν αμύγδαλα και καρύδια, που αποτελούν σύμβολα πλούσιας παραγωγής. Η διακόσμησή του καθορίζεται ακόμη και από το επάγγελμα τού νοικοκύρη. Έτσι, αν αυτός είναι γεωργός ή τσοπάνης, στο χριστόψωμο σχηματίζουν βόδια και αλέτρι ή πρόβατα και κατσίκια. Σε μερικά μέρη μέσα στο ζυμάρι βάζουν κι ένα νόμισμα ή κάποιο άλλο σημάδι, για να φανεί, κατά το μοίρασμα, ο τυχερός τού σπιτιού.

Από τα πιο εντυπωσιακά ήταν το σαρακατσάνικο χριστόψωμο, με ολόκληρες παραστάσεις πάνω του από την ποιμενική ζωή. Οι Σαρακατσάνοι θεωρούν τα Χριστούγεννα ως καθαρά ποιμενική εορτή και είναι περήφανοι γιατί ο Χριστός γεννήθηκε ανάμεσα σε τσοπάνηδες και πρόβατα.

Στην Κρήτη, το ζύμωμα του χριστόψωμου αποτελεί μια ιεροτελεστία. Χρησιμοποιούνται ακριβά υλικά, όπως ψιλοκοσκινισμένο αλεύρι, ροδόνερο, μέλι, σουσάμι, κανέλα και γαρίφαλα, ενώ κατά το ζύμωμα οι γυναίκες τραγουδούν: «Ο Χριστός γεννιέται, το φως ανεβαίνει, το προζύμι για να γένει». Αρχικά, πλάθουν το ζυμάρι και παίρνοντας τη μισή από τη ζύμη φτιάχνουν μια κουλούρα. Με την υπόλοιπη μισή φτιάχνουν με λωρίδες ένα σταυρό. Στο κέντρο του σταυρού βάζουν ένα άσπαστο καρύδι ή ένα αυγό, συμβολίζοντας τη γονιμότητα. Την υπόλοιπη επιφάνεια τη διακοσμούν με διάφορα σχήματα, όπως λουλούδια, φύλλα, καρπούς ή πουλιά. Η διακόσμηση αυτή τονίζει το σκοπό του Χριστόψωμου και εκφράζει τις προσδοκίες των πιστών για καλή σοδειά και παραγωγή των ζώων.

Την ημέρα των Χριστουγέννων, κατά τη διάρκεια του μεσημεριανού γεύματος, ο νοικοκύρης του σπιτιού παίρνει το χριστόψωμο, το σταυρώνει, το κόβει και το μοιράζει σ’ όλη την οικογένειά του και σε όσους παρευρίσκονται στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι. Πολλοί παρομοιάζουν τη διαδικασία αυτή με το μυστήριο της Θείας Κοινωνίας.

Σε ορισμένα μέρη, όπως στην Αιτωλία, περίμεναν προτού το κόψουν να περάσει πρώτα ο παπάς να το ευλογήσει. Έπαιρνε έτσι το χριστόψωμο θέση ιερής αρτοκλασίας. Τελειώνοντας την ευχή που έλεγε, ο παπάς έπαιρνε το χριστόψωμο και, κρατώντας το με τα δυο του χέρια, το τσάκιζε πάνω στο κεφάλι του. Αν το κομμάτι που κρατούσε με το δεξί χέρι ήταν το μεγαλύτερο, σήμαινε ότι ο πολύς χειμώνας πέρασε και θα γλυτώσουν πρόβατα και κατσίκια από το κρύο. Αντίθετα, αν το μεγαλύτερο κομμάτι βρισκόταν προς τα αριστερά, οι οιωνοί για τα ζώα και τα γεννήματα δεν ήταν και πολύ αίσιοι.

Παρόμοιες μαντικές συνήθειες κυριαρχούσαν και αλλού. Στα Επτάνησα, το βράδυ της παραμονής έπαιρναν το χριστόψωμο και πήγαιναν κοντά στη φωτιά. Ο νοικοκύρης έριχνε λάδι ή κρασί στη φλόγα. Αν μεγάλωνε, αυτό ήταν καλός οιωνός για το σπίτι· αν έσβηνε, κακός.

Το έθιμο του Χριστόψωμου αποτελεί μια συνήθεια βαθιά ριζωμένη στη χώρα μας και θεωρείται έργο θείο κι έθιμο Χριστιανικό. Κατά τόπους, το συναντάμε σε παραλλαγές μορφών ή ονομασιών όπως: «το ψωμί του Χριστού», «Σταυροί», «βλάχες» κ.ά.

Εκτός από τα καθαυτό χριστόψωμα συνηθίζονται και άλλου είδους ψωμιά για τα Χριστούγεννα. Στη Δυτική Μακεδονία ζυμώνουν μικρά ψωμάκια για τα παιδιά που λένε τα κάλαντα, καθώς και ειδικές κουλούρες για τα βόδια και τα άλλα ζώα του σπιτιού τους.

Το Χριστόψωμο της Μικρασίας

Το Χριστόψωμο της Μικρασίας ήταν επτάζυμο ή ‘φτάζυμο, πάει να πει ζυμωμένο επτά φορές. Στον Αδραμμυτινό κόλπο, απέναντι από τη βόρεια και ανατολική Λέσβο «πιάναν» τη μαγιά του καιρό πριν το ζύμωμα με «ροβιθόζουμο» και βασιλικό! Σύμφωνα με καταγραφές από Μικρασιάτες πρόσφυγες στη Λέσβο τα ρεβίθια μουσκεύονταν με αγιασμό και βασιλικό. Στη συνέχεια αφήνονταν για επτά μέρες δίπλα από τα εικονίσματα κι ακολουθούσε το σούρωμα σε ένα τουλπάνι. Ό,τι περίσσευε δεν πεταγόταν μα «δίνονταν στις όρθες (κότες).

Ακολουθούσε το πρώτο ζύμωμα με λίγο αλεύρι, με σκοπό να γίνει μια μαλακιά και στρωτή ζύμη. Αυτή τη ζύμη τη «σφράγιζαν» με τα χέρια τους και την αφήναν σκεπασμένη σε ένα ζεστό μέρος «να ανεβεί». Συνολικά φούσκωναν με τον ίδιο τρόπο τη ζύμη προσθέτοντας κάθε φορά νερό κι αλεύρι. Την έβδομη φορά προσέθεταν λίγο λάδι, μυρωδικά (μοσχοκάρυδο, κανέλλα) και λίγη ζάχαρη.

Μετά το έβδομο ζύμωμα η ζύμη στολίζονταν με καρύδια και σουσάμι ενώ στα νοτιότερα τμήματα του Αδραμμυτινού κόλπου κοντά στο Αιβαλί σφραγίζονταν και με τα «αιτέλια», μια ξύλινη στρογγυλή σφραγίδα με το δικέφαλο αετό.

Τρώγονταν το πρωί της μέρας των Χριστουγέννων μετά την εκκλησία με τη πρώτη μπουκιά να βουτιέται σε γλυκό λιαστό κρασί. Μέχρι την τελευταία του μπουκιά στο Χριστόψωμο δεν μπήγονταν μαχαίρι και τα όποια ψίχουλα
πήγαιναν και αυτά «στις όρθες»!

Το Μικρασιάτικο αυτό έθιμο τηρείται και σήμερα 100 χρόνια μετά την καταστροφή σε πολλά σπίτια της Λέσβου κυρίως σε αυτά με κατοίκους προσφυγικής καταγωγής.

Διαφήμιση