Οι λόγοι που είμαστε προσκολλημένοι με τα πράγματά μας

Του Δρ Christian Jarrett*

Αφού είδε με τα μάτια του την οργισμένη αντίδραση που έδειξαν μωρά οποτεδήποτε στερήθηκαν ένα αντικείμενο που θεωρούσαν δικό τους, ο Ζαν Πιαζέ, ένας από τους πατέρες της παιδοψυχολογίας, παρατήρησε κάτι ουσιαστικό σε σχέση με την ανθρώπινη φύση.

Η αίσθηση ιδιοκτησίας αναδύεται εκπληκτικά νωρίς Γιατί όμως είμαστε τόσο προσκολλημένοι;

Υπάρχει ένα τεκμηριωμένο φαινόμενο στην ψυχολογία, γνωστό ως φαινόμενο της κτητικότητας, σύμφωνα με το οποίο δίνουμε μεγαλύτερη αξία σε αντικείμενα αμέσως αφού τα αποκτήσουμε.

Σε μια περίφημη παρουσίαση, δόθηκε σε μαθητές η επιλογή μεταξύ μιας κούπας ή μιας Ελβετικής σοκολάτας σαν ανταμοιβή για τη βοήθειά τους σε έρευνα.

Μισοί επέλεξαν την κούπα, και μισοί τη σοκολάτα. Από αυτό προκύπτει ότι έδιναν παρόμοια αξία στις δύο ανταμοιβές. Σε άλλους μαθητές δόθηκε πρώτα η κούπα και μετά η δυνατότητα να την ανταλλάξουν με τη σοκολάτα, αλλά μόνο το 11% ήθελε την ανταλλαγή.

Ακόμα μια ομάδα άρχισε με τη σοκολάτα, και οι πιο πολλοί επέλεξαν να την κρατήσουν παρά να την ανταλλάξουν. Με άλλα λόγια, οι μαθητές σχεδόν σε κάθε περίπτωση έδωσαν μεγαλύτερη αξία στην ανταμοιβή με την οποία άρχισαν, οποιαδήποτε κι αν ήταν αυτή.

Μέρος αυτού έχει να κάνει με το πόσο γρήγορα σχηματίζεται σύνδεση μεταξύ της αίσθησης του εαυτού μας και των πραγμάτων που θεωρούμε δικά μας.

Αυτό μπορεί να παρατηρηθεί ακόμα και σε νευρικό επίπεδο. Σε ένα πείραμα, νευρολόγοι έκαναν τομογραφία εγκεφάλου στους συμμετέχοντες καθώς εκείνοι διένειμαν αντικείμενα, είτε σε ένα καλάθι με ετικέτα «δικό μου», ή σε ένα άλλο με ετικέτα «του Άλεξ».

Στη συνέχεια, όταν οι συμμετέχοντες είδαν τα καινούρια τους πράγματα, ο εγκέφαλός τους έδειξε μεγαλύτερη δραστηριότητα σε μια περιοχή που συνήθως πυροδοτείται οποτεδήποτε σκεφτόμαστε για τον εαυτό μας.

 Άλλος ένας λόγος για τον οποίο αγαπάμε τόσο τα αποκτήματά μας είναι γιατί από μικρή ηλικία πιστεύουμε ότι έχουν μια μοναδική ουσία.

Ψυχολόγοι το απέδειξαν χρησιμοποιώντας μια ψευδαίσθηση για να πείσουν παιδιά 3 ως 6 ετών ότι κατασκεύασαν έναν αντιγραφέα, μια μηχανή που μπορεί να φτιάχνει πιστά αντίγραφα αντικειμένων. 

Όταν τους δόθηκε η επιλογή μεταξύ ενός αγαπημένου παιχνιδιού ή μιας κατά τα φαινόμενα ακριβούς αντιγραφής, η πλειοψηφία των παιδιών έκλινε προς το πρωτότυπο.

Συχνά τρομοκρατούνταν στη σκέψη ότι θα έπαιρναν στο σπίτι το αντίγραφο. Οι ευσεβείς πόθοι που έχουμε για αντικείμενα δεν ξεπερνιούνται. Αντίθετα, παραμένουν και εξελίσσονται στην ενήλικη ζωή μας.

Για παράδειγμα, σκεφτείτε την τρομερή αξία που προσδίδεται σε αντικείμενα τα οποία κάποτε ανήκαν σε διάσημους. Είναι σαν οι αγοραστές να πιστεύουν ότι τα αντικείμενα που αγόρασαν έχουν με κάποιον τρόπο εμποτιστεί με την ουσία των διάσημων ιδιοκτητών τους.

Για παρόμοιους λόγους, πολλοί διστάζουμε να αποχωριστούμε οικογενειακά κειμήλια επειδή μας κάνουν να νιώθουμε κοντά με απελθόντες συγγενείς. Αυτά τα πιστεύω μπορούν ακόμα και να μεταβάλλουν την αντίληψή μας για τον κόσμο.

Σε έρευνα μάλιστα φάνηκε ότι μπορεί ακόμα να αλλάξουν τις αθλητικές μας ικανότητες. Οι συμμετέχοντες στην έρευνα πίστευαν ότι χρησιμοποιούσαν ένα μπαστούνι του γκολφ που ανήκε στον πρωταθλητή Μπεν Κέρτις.

Κατά τη διάρκεια του πειράματος, η τρύπα φαινόταν για αυτούς περίπου ένα εκατοστό μεγαλύτερη σε σχέση με την ομάδα ελέγχου με τα συμβατικά μπαστούνια, και πέτυχαν λίγο περισσότερες τρύπες.

Η κουλτούρα μετριάζει την ανάγκη ιδιοκτησίας

Παρότι η αίσθηση ιδιοκτησίας εμφανίζεται νωρίς, σημαντικό ρόλο παίζει η κουλτούρα. Για παράδειγμα, πρόσφατα ανακαλύφθηκε ότι ο λαός Χάτζα της Βόρειας Τανζανίας που είναι αποκομμένος από το σύγχρονο τρόπο ζωής δεν παρουσιάζει το φαινόμενο της κτητικότητας.

Πιθανότατα αυτό οφείλεται στο ότι ζουν με κοινωνική ισότητα όπου σχεδόν τα πάντα μοιράζονται.

Το σύνδρομο αποθησαύρισης

Στο άλλο άκρο, μερικές φορές το δέσιμό μας με αντικείμενα τραβάει πολύ. Μια από τις αιτίες του συνδρόμου αποθησαύρισης είναι η υπερβολική αίσθηση υπευθυνότητας και προστασίας προς τα υπάρχοντά μας. Γι’ αυτό και άνθρωποι με αυτή τη διαταραχή δυσκολεύονται να πετάξουν οτιδήποτε.

Αυτό που μένει να δούμε πια είναι το πώς η φύση της σχέσης μας με τα υπάρχοντά μας θα αλλάξει με την άνοδο της ψηφιακής τεχνολογίας. Πολλοί έχουν προβλέψει το τέλος των υλικών βιβλίων και μουσικής αλλά για τώρα τουλάχιστον, αυτό φαίνεται πρώιμο. Ίσως για πάντα θα υπάρχει κάτι το μοναδικά ικανοποιητικό με το να κρατάμε κάτι στα χέρια και να το αποκαλούμε δικό μας.

* Ο Δρ Christian Jarrett είναι γνωστικός νευροεπιστήμονας, επιστημονικός συγγραφέας. Είναι εκδότης του Psyche, του αδελφού περιοδικού του Aeon που φωτίζει την ανθρώπινη κατάσταση μέσω της ψυχολογίας, της φιλοσοφίας και των τεχνών. Ο Jarrett δημιούργησε επίσης το ιστολόγιο Research Digest της Βρετανικής Ψυχολογικής Εταιρείας και ήταν ο πρώτος δημοσιογράφος-στελέχος του περιοδικού της Εταιρείας, The Psychologist. Είναι συγγραφέας των βιβλίων Great Myths of The Brain και Be Who You Want: Unlocking the Science of Personality Change.