Η ευεργετική δύναμη της μουσικής στα παιδιά ( Μέρος 1ο)

Του Γιώργου Γυπάκη*

Η μουσική, είναι για τα παιδιά μας το ίδιο αναγκαία  όσο η ανατροφή τους. Ο όρος  μουσική, όπως τον εννοούσαν οι αρχαίοι, περιλάμβανε όλο το βασικό πακέτο των τεχνών, την ποίηση, το χορό, το δράμα. Όλα αυτά δηλαδή που καλλιεργούν την αισθητική του ανθρώπου και τον κάνουν μεταξύ άλλων, να ξεχωρίζει από τα ζώα. “Η μουσική ποιεί ήθος“, “η μουσική εξημερώνει τα ήθη“, αυτές οι γνωστές εκφράσεις προέρχονται από κείνη την εποχή. Λέγονται ακόμα, αλλά από λίγους κατανοούνται και σχεδόν ποτέ δεν καθοδηγούν την πράξη στη δημόσια ζωή. Δηλαδή, είναι πια κενές εκφράσεις, σοφίες που τις λέμε μόνο για να θυμηθούμε το “ένδοξο” παρελθόν του αρχαιοελληνικού πολιτισμού.

Ας θυμηθούμε το μυθικό μουσικό Ορφέα, που ημέρευε τα άγρια θηρία όταν έπαιζε τη λύρα του, και επιπλέον με το ταλέντο του μόνο (και με λίγο μέσον που είχε στους θεούς) πήγε και γύρισε από τον κάτω κόσμο και παρ’ ολίγο να αναστήσει τη νεκρή γυναίκα του (ανθρώπινες αδυναμίες γαρ). Πρόκειται για αρχετυπικό μύθο, παγκόσμιο μύθο, που συμβολίζει τη δύναμη της μουσικής πάνω στη βιαιότητα και το θάνατο.

Μία μουσικοπαιδαγωγός άγνωστη πέρα από τους ακαδημαϊκούς κύκλους, η Satis Coleman, πίστευε στις αρχές του 20 αιώνα πως  “στο μέλλον οι δάσκαλοι της μουσικής περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον θα επιφορτίζονται με την ευθύνη και την επιμέλεια της υγείας της συναισθηματικής ζωής των παιδιών”.

Ως γονιός στο Μουσικό Σχολείο Χανίων και εμπλεκόμενος για πολλά χρόνια με τη σχολική κοινότητα, μπορώ να διαβεβαιώσω πως η ιδιαιτερότητα αυτού του σχολείου είναι πως εξημερώνει τα παιδιά που έρχονται αγριεμένα από το δημοτικό, γι αυτό κι είναι ένα σχολείο -το μόνο- που δεν έχει περιπτώσεις «μπούλινγκ». Η ενασχόληση με τη μουσική μετριάζει ή απορροφά τη βιαιότητα των συναισθημάτων και την επιθετικότητα της εφηβείας. Αν όλα τα σχολεία μας ήταν μουσικά ή και καλλιτεχνικά, θα είχαμε όχι μόνο μια καλύτερη παιδεία αλλά και μια ασφαλέστερη και πιο ισορροπημένη ψυχικά κοινωνία.

Το φαινόμενο Μότσαρτ

Και ποιός δεν έχει ακούσει για το φαινόμενο Μότσαρτ, μια έκφραση που προέρχεται από μια έρευνα του 1993 που κατέληξε  ότι η κλασσική μουσική και ειδικά ο Μότσαρτ μας κάνει πιο έξυπνους. Η είδηση αυτή πήρε μεγάλη διάσταση από τα ΜΜΕ τότε, παρόλο που θεωρείται υπερβολική και όχι τόσο αξιόπιστη, γι αυτό  και δεν αναφέρεται πια σε επιστημονικά συγγράμματα. Οι μετρήσεις εκείνες, αφορούσαν μόνο ενήλικες, των οποίων η νοημοσύνη φαινόταν να ερεθίζεται μόνο όση ώρα άκουγαν Μότσαρτ! 

Η δύναμη της μουσικής

Ας δούμε όμως τί ακριβώς συμβαίνει, ποιά είναι τα σύγχρονα επιστημονικά δεδομένα:

Η έρευνα δείχνει ότι η εκμάθηση σε όλες τις τέχνες, και ιδιαίτερα σε ορισμένα είδη μουσικής, όντως προκαλεί αλλαγή στις νευρικές οδούς (που διατρέχουν όλο τον εγκέφαλό μας και τον κάνουν να λειτουργεί) και τα νευρωνικά μοτίβα πυροδότησης άλλων ικανοτήτων που σχετίζονται με την  επίτευξη μη-καλλιτεχνικών στόχων, και ειδικά μαθησιακών στόχων. Ελπίζω να το εκλαϊκεύω σωστά, λέγοντας ότι αυξάνονται οι συνάψεις των νευρώνων, που απελευθερώνουν αυτές τις χημικές ουσίες που λέγονται νευροδιαβιβαστές, όπως :

• η ντοπαμίνη, η αδρεναλίνη και η σεροτονίνη και οι οποίες είναι υπεύθυνες για τις κινητικές, τις συναισθηματικές και άλλες λειτουργίες όπως η ευδιαθεσία, η αντιμετώπιση του πόνου και της κατάθλιψης, η διέγερση, η εγρήγορση και συγκέντρωση της σκέψης.

Η μνήμη και η μάθηση προέρχονται από τέτοιες ηλεκτροχημικές λειτουργίες. Εχει αποδειχθεί πια πως η εγκεφαλική λειτουργία από την οποία εκπορεύεται η μνήμη και η μάθηση έχει  ηλεκτροχημική βάση, έτσι όταν μιλάμε για τη μνήμη (και τη μάθηση) το κάνουμε καταρχήν από τη νευροβιολογική σκοπιά και στη συνέχεια από την ψυχολογική.

Η ενεργοποίηση των νευρώνων

Όσον αφορά τους κυτταρικούς μηχανισμούς μνήμης και μάθησης, πρέπει να γνωρίζουμε ότι τα περιβαλλοντικά ερεθίσματα αναπαρίστανται στον εγκέφαλο ως “χωρο-χρονικά μοτίβα” ενεργοποίησης των νευρώνων. Ένα μνημονικό γεγονός ενεργοποιεί νέες συνάψεις νευρώνων και αποθηκεύεται ως “αλλαγή” απ΄ αυτές. (Σιδηροπούλου, 2015).  Έτσι η μάθηση που προκαλείται από γεγονότα όπως οι εμπειρίες μέσω των τεχνών, αναδιοργανώνουν τον τρόπο που λειτουργεί ο εγκέφαλος ενισχύοντας την ανάπτυξη αυτών των λειτουργιών.(James Caterall, 2005)

Ερευνητές του Πανεπιστημίου Χόπκινς ανακοίνωσαν το 2009 ότι “η πρακτική στις τέχνες αλλάζει τη γνώση” εξηγώντας ότι κάθε μορφή τέχνης δεσμεύει ένα νευρικό δίκτυο συμπεριλαμβανομένων, φυσικά των αισθητηριακών δικτύων. Για παράδειγμα, η μουσική δεσμεύει το ακουστικό σύστημα και οι εικαστικές τέχνες το οπτικό σύστημα. Έτσι καταλήγουμε στο πώς οι τέχνες μπορεί να σχετίζονται με γνωστικές διαδικασίες. Ας πούμε λοιπόν, πως υπάρχει ένας γενικός παράγοντας ενδιαφέροντος για τις τέχνες, λόγω της δημιουργικότητας ή της δεκτικότητας σε κάποια μορφή τέχνης. Εάν επιλέξετε μια μορφή τέχνης που ενδιαφέρει ένα παιδί και εμφανίζει μια δεκτικότητα (ταλέντο) σ’ αυτήν, το παιδί αυτό θα εμπλακεί μ’ αυτή την τέχνη όταν την εξασκήσει”. Αυτό σημαίνει ότι δίνουμε καλλιτεχνικά ερεθίσματα στο παιδί για να δούμε σε ποιό απ αυτά θα “τσιμπήσει”. Εάν μπορούμε να εμπλέξουμε τα παιδιά σε μια μορφή τέχνης στην οποία είναι δεκτικά και για την οποία ο εγκέφαλός τους είναι έτοιμος, τότε μπορούμε να το χρησιμοποιήσουμε για να εκπαιδεύσουμε την προσοχή τους, που φαίνεται να βελτιώνει τη γνώση γενικά”(Hardiman, 2009).

Μουσική και γλωσσική ευφυΐα-Τα στάδια

Μία άλλη έρευνα, του Πανεπιστημίου της Φλόριντα έδειξε ότι στο 90% των παιδιών προσχολικής ηλικίας αναπτύχθηκε η γλωσσική τους ευφυΐα ύστερα από 20 μέρες μουσικής εκπαίδευσης. Η μουσική εκπαίδευση αναπτύσσει τις ικανότητες ανάγνωσης και γραφής και βελτιώνει την ικανότητα στη μητρική γλώσσα. Συντελεί όμως και στην ανάπτυξη της συνεργασίας, της πειθαρχίας της διανοητικής εργασίας και της δημιουργικότητας. Είναι ευεργετική για τη μνήμη, τη μαθηματική σκέψη και βοηθάει ιδιαίτερα τα παιδιά με διάσπαση προσοχής και μαθησιακές δυσκολίες.

Οι νευροεπιστήμονες έχουν καταλήξει ότι ο εγκέφαλος αναδομείται μέχρι τα 12 μας χρόνια. Οι σημαντικότερες περίοδοι στη διαδικασία αυτή και κατά σειρά σπουδαιότητας, είναι 0-3 ετών, 3-5 και 5-8.

• Ως τα 8 η μουσική δεκτικότητα είναι ανοικτή σε μεταβολές και εξωτερικές επιρροές αλλά μετά σταθεροποιείται και δεν επηρεάζεται από το περιβάλλον. Οι περισσότερες καθοριστικές δομές του εγκεφάλου δημιουργούνται σ’ αυτά τα χρόνια και για κάθε χαρακτηριστικό της προσωπικότητας ενός παιδιού, για κάθε ικανότητα, υπάρχει μια κρίσιμη περίοδος– παράθυρο ευκαιρίας κατά την οποία πρέπει να δεχθεί συγκεκριμένα ερεθίσματα που βοηθούν αυτήν ακριβώς την ικανότητα να αναπτυχθεί.

Οι γονείς των πολύ μικρών παιδιών δηλαδή πρέπει να είναι σε συναγερμό: φροντίστε να αδράξετε την ευκαιρία μόλις κάνει την εμφάνισή της και…..πετάξτε τα παιδιά σας από ένα τέτοιο παράθυρο!

Η  μουσικοθεραπεία

Η μουσικοθεραπεία είναι μια σύγχρονη επιστήμη με πανάρχαιες όμως ρίζες. Όλοι οι αρχαίοι πολιτισμοί γνώριζαν τη θεραπευτική της επίδραση. Σήμερα σε πολλές χώρες οι τεχνοθεραπείες συνταγογραφούνται για διάφορες ασθένειες, παθολογικές και ψυχικές και σε πολλά νοσοκομεία και μουσεία, εργάζονται τεχνοθεραπευτές και μουσικοθεραπευτές πλήρους απασχόλησης. Η μουσική βοηθά στην αποκατάσταση από βαριά εγκεφαλικά,στο Αλτσχάιμερ, στις ψυχώσεις και την κατάθλιψη, από την οποία παρεμπιπτόντως πάσχει σήμερα ένα μεγάλο ποσοστό εφήβων. Έχει υπολογιστεί ότι το 2-4% των παιδιών πάσχουν από κατάθλιψη. Το ποσοστό αυτό αυξάνεται με την ηλικία και φτάνει περίπου στο 13% για τα παιδιά των 10 ετών και περίπου στο 20-30% για άτομα στην όψιμη εφηβική και μετεφηβική ηλικία.

Λέγεται πως το 1553 η μητέρα του μελλοντικού βασιλιά της Γαλλίας Ερρίκου του 4ου είχε μια γυναίκα και της έπαιζε μουσική όσο ήταν έγκυος για «να είναι πάντα καλοδιάθετος ο βασιλιάς στη ζωή του» γεγονός που επιβεβαιώνουν οι ιστορικοί για το χαρακτήρα του Ερρίκου. Τυχαίο; Καθόλου. 

Δείτε αύριο στο Μέρος 2: Πώς να διαπαιδαγωγήσουμε το παιδί μας μουσικά στο σπίτι

* Ο Γιώργος Γυπάκης είναι δημοσιογράφος και μουσικός, πολυοργανίστας και τραγουδοποιός. Τα τελευταία χρόνια διδάσκει παραδοσιακά κρουστά και ρυθμική αγωγή σε παιδιά και ενήλικες και μουσικοκινητική αγωγή σε παιδιά προσχολικής ηλικίας.

Βιβλιογραφία

Σιδηροπούλου, Κ. (2015) Βασικές αρχές λειτουργίας του νευρικού συστήματος. (Ψηφιακό Βιβλίο) Αθήνα:Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών. Διαθέσιμο στο: http://hdl.handle.net/11419/4828

Caterall James S. (2005). Conversation and Silence: Transfer of Learning through the arts  Journal for                                                                                             Learning through the Arts,1 DOI10.21977/D91110081  https://escholarship.org/uc/item/6fk8t8xp,

Coleman, Satis N. “Your child’s music” New York: The John Day Company.1939

Hardiman, Mariale, Susan Magsamen, Guy McKhann, Janet Eilber. (2009) Neuroeducation: Learning, Arts, and the Brain Findings and Challenges for Educators and Researchersin the Johns Hopkins University Summit,  New York/Washington, D.C., Dana Press.Διαθέσιμο στο https://www.giarts.org/sites/default/files/Neuroeducation_Learning-Arts-and-the-Brain.pdf

McLean Elizabeth. “Fostering Intimacy through Musical Beginnings: Exploring the    Application of  Communicative Musicality through the Musical Experience of Parents in a Neonatal Intensive Care Unit”, Voices, Vol 16 No 2 (2016).https://voices.no/index.php/voices/article/view/2315/2070

Στάμου Λελούδα, “ΜΙΑ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΣΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ, Η Φιλοσοφία και η Πράξη της Μεθόδου Suzuki”Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Πανεπιστημίου Μακεδονίας, 2012

 Shoemark Helen. “How Can Music Foster intimacy?”Voices, Vol 16 No 2 (2016).                                                                                   https://voices.no/index.php/voices/article/view/2314/2069