Αρχική Γιατί το λέμε έτσι; Μήπως μιλᾶμε ἀρχαῖα ἑλληνικά καί…δέν τό ξέρουμε;

Μήπως μιλᾶμε ἀρχαῖα ἑλληνικά καί…δέν τό ξέρουμε;

0
ARXAIA ELLHNIKA
Διαφήμιση

ΤΙ ΣΗΜΑΙΝΕΙ «ΑΜΠΕΜΠΑΜΠΛΟΝ ΤΟΥΚΙΘΕΜΠΛΟΝ…»;

Του Κώστα Δούκα

Ποιός δέν γνωρίζει ἀπό τά παιδικά του χρόνια τό παιχνίδι πού ἒπαιζαν τά κατοχικά παιδιά τοῦ Β´παγκοσμίου πολέμου, πού ἂρχιζε μέ τήν ἒκφραση «ἀμπεμπαμπλόν τουκιθεμπλόν»;

Κανείς δέν ἢξερε τί σήμαινε αὐτή ἡ…ἀρλούμπα. Ἀλλά μόνο ἀρλούμπα δέν ἦταν.

Ἀποτελοῦσε μιά γλωσσική παραφθορά ἑνός ἀρχαίου παιχνιδιοῦ, πού τά παιδιά τῆς ἐποχῆς ἐκείνης ἐκφωνοῦσαν ὡς ἑξῆς: Ἀπεμπολῶν ἐκεῖθεν ἐμβαλών…ἲσως μέ τόν γνωστό σκοπό πού τό λένε καί τά σημερινά παιδιά. Κι αὐτή ἡ φράση σήμαινε: Μπῆκα ἐκεῖ (ἐκεῖθεν ἐμβαλῶν), τούς πρόδωσα ἢ τούς πούλησα εἶδος πού μοῦ εἶχαν ἐμπιστευθεῖ σέ ἐξευτελιστική τιμή πρός ἲδιον ὀφελος (ἀπεμπολῶν).

Αὐτό τό παιχνίδι ἀπεμπολῶν ἐκεῖθεν ἐμβαλῶν ἒγινε μέ τά χρόνια καί τήν ἀλλαγή τῶν ἠθῶν ἀμπεμπαμπλόν τουκιθεμπλόν. Ὡστόσο καί σήμερα ἐμεῖς ἐξακολουθοῦμε νά χρησιμοποιοῦμε τό ρῆμα ἀπεμπολῶ καί τό οὐσιαστικό ἀπεμπόληση, πού σημαίνει πώληση ἢ ἀπαλλοτρίωση ἢ προδοσία. Ἀλλά καί τό ἐμβαλῶν χρησιμοποιοῦμε, πού σημαίνει «ρίχνω ἐναντίον, εἰσορμῶ, ἐπιτίθεμαι». Καί τήν λέξη ἐμβολή πού ἒχει γίνει ἰατρική ὁρολογία (καρδιακή ἐμβολή λόγω εἰσβολῆς θρόμβου) τήν χρησιμοποιοῦμε ἐπίσης μέ τήν ἒννοια τῆς εἰσβολῆς, τῆς ἐφόδου, καθώς καί τά παράγωγα ἒμβολον καί ἐμβόλιον (ἢτοι μικρό ἒμβολο).

Ὃταν λοιπόν οἱ πολιτικοί μας λένε ἀπό τό βῆμα τῆς Βουλῆς «δέν ἀπεμπολοῦμε τά ἐθνικά μας συμφέροντα», σημαίνει δέν προδίδουμε, δέν ξεπουλᾶμε τά ἐθνικά μας συμφέροντα (δέν ξέρω ὃμως ἂν αὐτό συμβαίνει ὂντως ἐπί τῶν ἡμερῶν μας).

Δέν εἶναι ἡ μοναδική φορά πού ἐπαναλαμβάνουμε παρεφθαρμένες ἀρχαῖες ἐκφράσεις, καί μάλιστα τοῦ Ὁμήρου, πού διδσκόταν κατά τήν μακραίωνη τουρκοκρατία στό κρυφό σχολειό. Ὃλοι γνωρίζουμε τήν παροιμία «ὁ φόβος φυλάει τά ἒρημα». Ἀλλά εἶναι δυνατόν ὁ φόβος νά προφυλάσσει κάποιον, πῶς συμβαίνει αὐτό καί ποιά εἶναι τά ἒρημα; Ἡ παροιμία μοιάζει ἀκατανόητη ἐκ πρώτης ὂψεως.

Στό βιβλίο μου «Οἱ παρομοιώσεις τοῦ Ὁμήρου» ἀναλύω τήν ὡραία περικοπή τοῦ Ὁμήρου στήν ραψωδία Ε 140 τῆς Ἰλιάδος. Ἓνας βοσκός ἐπιστρέφει στό μαντρί του καί βλέπει ἓνα λιοντάρι νά ἒχει μπεῖ στήν στάνη καί νά κατασπαράζει τά πρόβατα. Ἐκτοξεύει τότε ἓνα ἀκόντιο ἐνατίον τοῦ θηρίου, ἀλλά τό πετυχαίνε ξώφαλτσα καί κορώνει τήν ὁρμή του, ὁπότε ὁ βοσκός, βλέποντας τόν κίνδυνο πού διατρέχει καταδύεται, κρύβεται δηλαδή, τά δέ ἐρῆμα φοβεῖται, δηλαδή ἀφήνει ἒρημα τά πρόβατα καί ὁ ἲδιος τό βάζει στά πόδια. Τό ρῆμα φοβέομαι (συνηρ. φοβοῦμαι), σημαίνει τρέπομαι σέ φυγή, φεύγω ἒντρομος. Ὃταν λοιπόν κάποιος αἰσθάνεται τρόμο, ὃπως ὁ βοσκός, φοβεῖται (δηλαδή φοβᾶται καί φεύγει). Ὁ φόβος λοιπόν εἶναι τό φευγιό. Καί τά πρόβατα τά ἀφήνει ἒρημα, τά ἐγκαταλείπει. Γιά νά σωθεῖ λοιπόν κάποιος ἀπό τήν μανία τοῦ λιονταριοῦ πρέπει νά τό βάλει στά πόδια. Ἑπομένως ἡ παροιμία «ὁ φόβος φυλάει τά ἒρημα» σημαίνει ὃτι τό φευγιό μπορεῖ νά σώσει τά ἒρημα πρόβατα.

Eλληνική γλώσσα

ΜΙΛΑΜΕ ΑΚΟΜΗ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ

Ὃμως καί σήμερα, παρά τήν δραματική ὑποβάθμιση τῆς παιδείας καί τήν ἀπομάκρυνσή μας ἀπό τούς ἀρχαίους συγγραφεῖς, ἐμεῖς οἱ σύγχρονοι Ἓλληνες ἐξακολουθοῦμε νά χρησιμοποιοῦμε πολλές χιλιάδες ἀρχαιοελληνικές λέξεις καί ἐκφράσεις στόν καθημερινό μας λόγο. Θά ἀναφέρω μόνο μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα:

Στήν γυμναστική, ἀθλήματα καί παραγγέλματα εἶναι ὡς ἐπί τό πλεῖστον καταχωρημένα στήν ἀρχαία ἑλληνική γλῶσσα ὃπως:

  • Ἀνάτασις τῶν χειρῶν, ἒκτασις, ἐπίκυψις.
  • Ἀνάκαμψις, διάστασις ποδῶν, προσαγωγή καί ἀπαγωγή ποδῶν.
  • Πρόπτυξις, μεσολαβή, ὀκλαδόν.

Στά ὀλυμπιακά ἀθλήματα ἒχομε:

  • Ἃλμα ἐπί κοντῶ, ἐκλάκτισις.
  • Ἃλμα ἁπλοῦν, τριπλοῦν, εἰς ὓψος.
  • Ἀκοντισμός, δισκοβολία, σφυροβολία, σφαιροβολία.
  • Ἃρσις βαρῶν.
  • Δρόμος μετ᾽ ἐμποδίων.
  • Δολιχοδρομία, βαλβίς, σφενδώνη, σκυταλοδρομία, δοκός, κρίκοι, πυγμαχία, πάλη κλπ.
  • Ὑδατοσφαίρισις, πετοσφαίρισις, ἀντιπτέρισις, καλαθοσφαίρισις χειροσφαίρισις, κυματοδρομία, ἱστιοπλοΐα, γυμνιππευτική, χειρόσφαιρα. Διελκυστίνδα, βάδην, μῆκος ἂνευ φορᾶς, ὓψος ἂνευ φορᾶς, δισκοβολία καί ἂλλα ὀλυμπιακά ἀθλήματα.

Η ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ ΜΑΣ

Στήν καθημερινή μας ὁμιλία χρησιμοποιοῦμε πολλά ρητά, ἐκφράσεις καί λέξεις ἀρχαιοελληνικές.

Ὁ Μ. Ἀλέξανδρος θεωροῦσε ὃτι «νοῦς ὑγιής ἐν σώματι ὑγιῆ».

Ὃταν ἀναφερόμαστε στό τελευταῖο ἒργο ἑνός δημιουργοῦ λέμε: Κύκνιον ἆσμα.

Στό ποδόσφαιρο ὁ διατητής σφυρίζει τό ἐναρκτήριο λάκτισμα, πού προέρχεται ἀπό τήν ὁμηρική ἒκφραση πύξ λάξ (μέ γροθιές καί κλωτσιές).

Στήν Ἀττική σύνταξη ἒλεγαν τά παιδία παίζει, φράση πού λέμε κι ἐμεῖς σήμερα γιά νά εἰρωνευθοῦμε τήν μή σοβαρότητα μιᾶς καταστάσεως. Ἀλλά καί στήν δημώδη ποίηση ἒχει εἰσβάλλει ἡ ἀττική σύνταξη: Κόσμος εἶναι μαζεμένοι, Παπαλάμπρενα καϋμένη.

Γιά τήν αὐτογνωσία χρησιμοποιοῦμε συχνά τό γνῶθι σαὐτόν, ἓνα ἀπό τά ἐλάχιστα ρητά πού κρίθηκε κατάλληλο ἀπό τήν ἀρχαότητα γιά νά γραφεῖ στό μαντεῖο τῶν Δελφῶν.

Τό περίφημο μολών λαβέ τοῦ Λεωνίδα τό λέμε πολύ συχνά σήμερα (μόνο στούς Τούρκους δέν τό λέμε πού μᾶς ἀπειλοῦν μέ πόλεμο ἐδῶ καί πολλά χρόνια). Ἀλλά πολύ λίγοι γνωρίζουν τί σημαίνει αὐτό τό μολών. Γιατί ἂραγε ὁ Λεωνίδας δέν εἶπε στόν Ξέρξη ἐλθών λαβέ; Τήν ἀπάντηση θά τήν βροῦμε στά ὁμηρικά ἒπη. Στήν Ὀδύσσεια ὁ χοιροβοσκός Εὒμαιος ἀπαντᾶ ὡς ἑξῆς στόν Ὀδυσσέα καί στόν Τηλέμαχο ἂν εἶδε στήν πόλη τούς μνηστῆρες: οὐκ ἒμελέν μοι ταῦτα μεταλλῆσαι καί ἐρέσθω ἂστυ καταβλώσκοντα (δέν μέ ἒμελε νά ρωτήσω καί νά ἐξετάσω ὃταν πῆγα στό ἂστυ). Στήν λέξη καταβλώσκοντα βρίσκεται τό μολών. Τό ρῆμα βλώσκω (στήν οὐσία μλώσκω) στόν ἀόριστο β´γίνεται ἒμολον καί στήν μετοχή μολών. Τό βρίσκουμε καί στήν Ὀδύσσεια γ 44 (μολοῦσα) καί στήν Ἰλιάδα Ζ 286 (μόλη). Τό βλώσκω εἶναι συγγενικό τοῦ βλαστάνω καί σημαίνει πηγαίνω κι ἒρχομαι (ὂχι χωρίς κίνδυνο ἢ προσπάθεια). Γι᾽ αὐτό ὁ Λεωνίδας εἶπε μολῶν καί ὂχι ἐλθών. Εἶναι σάν νά εἶπε «κόπιασε νά πάρεις τά ὃπλα μας καί θά διακινδυνεύσεις».

Ἀλλά κι ἐμεῖς σήμερα χρησιμοποιοῦμε τό μολών. Λέμε οἱ στρατιῶτες αὐτομόλησαν, ἢ στήν ναυτιλία, τά πλοῖα πλέουν κατ᾽ ἀντιμολίαν. Καί στίς δύο περιπτώσεις ὑποκρύπτεται ὁ κίνδυνος.

Κεφαλογράμματη ελληνική επιγραφή
Εικόνα: pexels/ROMAN ODINTSOV

ΑΛΛΕΣ ΑΡΧΑΙΕΣ ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗ

Ὃμως ἡ ἀρχαία γλῶσσα μας βρίσκεται πάντα στην ἐπικαιρότητα σέ κάθε περίπτωση σήμερα. Μερικά παραδείγματα: Ὃταν προκύπτει ἀπροσδόκητα λύση σέ κάποιο πρόβλημα, λέμε ὁ ἀπό μηχανῆς θεός (τέχνασμα τοῦ ἀρχαιοελληνικοῦ θεάτρου).

Ὃταν ἀντιμετωπίζουμε ἀμφιλεγόμενες καί διαφοροποιούμενες καταστάσεις ἐπαναλαμβάνουμε τόν χρησμό τῆς πυθίας Σιβύλλας: Ἣξεις ἀφίξεις οὐκ ἐν πολέμω θνήξεις.

Τά ἒπεα πτερόεντα τοῦ Ὁμήρου βρίσκονται σέ καθημερινή χρήση, καθώς καί τό εἷς οἰωνός ἂριστος ἀμύνεσθαι περί πάτρης, πού εἶπε ὁ Ἓκτωρ στόν φίλο του Πολυδάμα ὃταν ἐκεῖνος τόν πληροφόρησε ὃτι οἱ οἰωνοί (τά πουλιά) δέν εἶναι καλοί, διότι πετοῦν πρός τ᾽ ἀριστερά. Καί τό παλικάρι τῶν Τρώων εἶπε ἀγέρωχα: «Ἐμένα δέν μέ νοιάζει ἂν οἱ οἰωνοί πετοῦν πρός τά δεξιά ἢ πρός τ᾽ ἀριστερά. Γιά μένα ἓνας εἶναι ὁ ἂριστος οἰωνός, νά ἀμύνεσαι γιά τήν πατρίδα.

Ἀπό τόν Ὃμηρο πήραμε καί χρησιμοποιοῦμε πολλές ἐκφράσεις, ρητά καί λέξεις. Καί πῶς θά μποροῦσε νά γίνει ἀλλοιῶς ὃταν μιλοῦμε στήν καθομιλουμένη πάνω ἀπό 15.500 λέξεις τοῦ Ὁμήρου (βλέπε σχετικό βιβλίο τοῦ ἰδίου). Γιά ἓνα ἂχρηστο λέμε ὃτι εἶναι  ἂχθος ἀρούρης (βάρος τῆς γῆς).

Οἱ ἑλληνικές ἐφημερίδες χρησιμοποιοῦν συχνά στά πρωτοσέλιδά τους ὡς τίτλο τήν ὁμηρική ἒκφραση ἐπί ξυροῦ ἀκμῆς (στήν κόψη τοῦ ξυραφιοῦ), ὃταν τά πράγματα εἶναι ἀμφίρροπα καί βρίσκονται σέ δύσκολη καμπή, ὃπως σήμερα βρίσκονται οἱ σχέσεις μας μέ τήν Τουρκία.

Ὁ Στέντωρ στήν Ἰλιάδα ἦταν ἓνας κήρυκας πού εἶχε πολύ δυνατή φωνή. Λέμε κι ἐμεῖς σήμερα στεντόρια φωνή, ὁμιλεῖ στεντορίως. Ἐπίσης ἐπαναλαμβάνουμε καθημερινά τήν κραυγή του: Αἰδώς Ἀργεῖοι.

Ὁ ἀσκός τοῦ Αἰόλου, ὁμηρική ἒκφραση πού χρησιμοποιοῦμε σέ ὑποκρυπτόμενο δόλο ἢ ὃταν παρουσιάζονται μαζικές συμφορές, καθώς καί ὁ δούρειος ἳππος, βρίσκονται πολύ συχνά στό καθημερινό μας λεξιλόγιο, ὃπως καί ἡ Ἀχίλλειος πτέρνα προκειμένου νά ἐπισημάνουμε τό ἀσθενέστερο σημεῖο μιᾶς καταστάσεως. Οἱ ὁμηρικές αὐτές ἐκφράσεις βρίσκονται καί στίς εὐρωπαϊκές γλῶσσες (Talon d’Achille, Trojan horse κλπ).

Σέ ἀπροσδόκητη ἀποκάλυψη τοῦ ἐνόχου ὁμιλοῦμε γιά τούς γερανούς τοῦ Ἰβίκου, ἐνῶ γιά τό σύμβολο ὑποταγῆς χρησιμοποιοῦμε τήν ἒκφραση γῆν καί ὓδωρ.

Ὃταν ἒχομε νά ἀντιμετωπίσουμε μία μπερδεμένη ὑπόθεση λέμε τήν ἒκφραση Γόρδιος δεσμός, πού ἒκοψε ὁ Μέγας Ἀλέξανδρος μέ τό σπαθί του. Συχνά ἀναφερόμαστε στήν Δαμόκλειον σπάθην σέ περίπτωση παράτολμης ἀποφάσεως,ἐνῶ τά δρακόντεια μέτρα βρίσκονται σχεδόν καθημερινά στά χείλη τῶν δημοσιογράφων καθώς ἀναφέρονται στά μέτρα τῆς ἀστυνομίας λόγω τῆς πρωτοφανοῦς ἐξάρσεως τῆς ἐγκληματικότητος στήν χώρα μας. Πολλοί λίγοι γνωρίζουν βέβαια ὃτι ὁ νομοθέτης Δράκων μπορεῖ νά πῆρε αὐστηρά νομοθετικά μέτρα, ἀλλά αὐτά ἦσαν δίκαια καί κρατοῦν καί σήμερα ἀκόμη σέ ὃλο τόν κόσμο, καθώς ἒκανε διάκριση γιά πρώτη φορά στήν ἀνθρωπότητα μεταξύ φόνου ἐκ προθέσεως καί φόνου ἐξ ἀμελείας, ἀρχή πού θά ἰσχύει γιά πάντα στήν οἰκουμένη.

Πολλές φορές χρησιμοποιοῦμε τήν ἀρχαία ἒκφραση ἐξ ἀπαλῶν ὀνύχων (τόν λέοντα). Τό λιοντάρι φαίνεται ἀπό τά νύχια τῆς μικρῆς του ἡλικίας γιά τό πῶς θά ἐξελιχθεῖ σέ θηρίο. Γι᾽ αὐτό δέν πρέπει νά ὑποτιμοῦμε τόν ἀντίπαλο.

Τό ἒξεστι Κλαζομενίοις ἀσχημονεῖν χρησιμοποιεῖται συχνά ὃταν ὁ διάλογος ἐκτρέπεται. Ἡ φράση αὐτή ἐλέχθη ἀπό τούς ἐφόρους τῆς Σπάρτης, ὃταν οἱ Κλαζομένιοι λέρωσαν τούς θρόνους στήν Γερουσία.

Ελλάδα - αρχαία ελληνικά - γλώσσα
Εικόνα: UNSPLASH/Yusuf Dündar

Ὃταν προαναγγέλεται κάτι σπουδαῖο πού τελικά ἀποδεικνύεται μικρό (ὃπως γιά παράδειγμα ἡ μικρή αὒξηση τοῦ κατωτάτου μισθοῦ ἐν μέσω καλπάζοντος πληθωρισμοῦ) τότε λέμε ὢδυνεν ὂρος καί ἒτεκε μῦν.

Τήν λέξη ἑκατόμβη (θυσία ἑκατό βοδιῶν) χρησιμοποιοῦμε ὃταν γίνονται τεράστιες θυσίες μέ πολλά θύματα στούς πολέμους, ἐνῶ γιά κάποιον πού δέν ἒχει σταθερή ἂποψη λέμε: Ἐς αὒριον τά σπουδαῖα.

Τό κέρας τῆς Ἀμαλθείας ἐκφράζει τόν πλοῦτο καί τήν ἀφθονία, ἐνῶ

ἡ κόπρος τοῦ Αὐγείου, ἓνας ἀπό τούς ἂθλους τοῦ Ἡρακλέους, λέγεται ὃταν μαζεύονται πολλές ἀτασθαλίες πού δέν μποροῦν νά διορθωθοῦν.

Ὁ Αἲσωπος μᾶς ἒχει ἀφήσει πολλά ἀποφθέγματα, ὃπως ὂμφακες εἰσί γιά ὃσους δέν μποροῦν νά ἐπιτύχουν τούς στόχους τους καί ἐγκαταλείπουν τίς προσπαθειές τους, ἢ ἰδοῦ ἡ Ρόδος ἰδοῦ καί τό πήδημα γιά ὃσους καυχῶνται γιά κατορθώματα πού δέν ἒκαναν.

Πολύ συχνά λέγεται ἡ σοφή φράση τοῦ Σόλωνος πρός τόν Κροῖσο μηδένα πρό τοῦ τέλους μακάριζε.

Ἡ κοινοτυπία προκαλεῖ τήν ἀρχαία ἒκφραση κομίζω γλαῦκα εἰς  Ἀθήνας.

Ψωμοτύρι γιά τούς ἒχοντες δημόσιο λόγο εἶναι ἡ ἒκφραση ἐν τῆ ρύμη τοῦ λόγου. Πολλοί δημοσιογράφοι χρησιμοποιοῦν συχνά τήν ἀρχαία ἒκφραση εἰρήσθω ἐν παρόδω, νομίζοντες ὃτι λέγεται κάτι συμπληρωματικό ἐπ᾽εὐκαιρία κάποιου διαλόγου. Ἀλλά πρόκειται περί λάθους. Στό ἀρχαῖο ἑλληνικό θέατρο ὑπῆρχε ἡ πάροδος ἀπό ὃπου ἒμπαινε ὁ χορός ἢ ὁ ἠθοποιός μέ σκοπό νά μιλήσει πρός τό κοινό. Ἠ ἀρχαία φράση λοιπόν σημαίνει «βγές στόν δρόμο καί μίλησε».

Ἀλλά τί νά πρωτοθυμηθεῖ κανείς; Τό ἀμ᾽ἒπος ἀμ᾽ ἒργον τοῦ Ἡροδότου (τό εἶπε καί τό ἒκανε ἀμέσως), τό ἀβρόχοις ποσί, τό νενικήκαμεν τῆς μάχης τοῦ Μαραθῶνος ἢ τό ἢ τάν ἢ ἐπί τᾶς τῶν Σπαρτιατῶν, ἢ τό ἒστι δίκης ὀφθαλμός ὃς τά πανθ᾽ὁρᾶ και πολλά ἂλλα.

Τελικά μήπως μιλᾶμε ἀρχαῖα ἑλληνικά καί δέν τό ξέρουμε; Καί μέ τήν εὐκαιρία: Ποῦ νά βρίσκεται ἂραγε μία κυρία Ρεπούση πού θεωροῦσε νεκρή τήν ἀρχαία ἑλληνική γλῶσσα;

Ἡ γλῶσσα τῶν Ἑλλήνων, ἀπό τήν ἀρχαιότητα μέχρι σήμερα, εἶναι μία καί ἡ αὐτή μέ διάφορες παραλλαγές καί ἀναπροσαρμογές γιά νά ἐξυπηρετήσει σύγχρονες ἀνάγκες. Κι αὐτό θά γίνεται στό διηνεκές. Ὑπό τήν προϋπόθεση βέβαια ὃτι…θά ὑπάρχουν Ἓλληνες!

 

Κώστας Δούκας

 

Ο κύριος Κώστας Δούκας είναι δημοσιογράφος  (μέλος της ΕΣΗΕΑ) ερευνητής και συγγραφέας  (μέλος της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών) και ασχολείται επί 40ετία με την Ομηρική γραμματεία.

Έχει μεταφράσει ΙΛΙΑΔΑ και ΟΔΥΣΣΕΙΑ σε πεζό και, τελευταία, σε έμμετρο λόγο, μετά σχολίων, με την διάσωση του 80% των λέξεων του Ομήρου.

Διαφήμιση