Κώστας Δούκας: Οἱ «φροῦδες ἐλπίδες» καί ἡ ἀξία τῆς συναίρεσης

Του Κώστα Δούκα

Ἀκούγεται συχνά ἀπό τούς μορφωμένους ἀνθρώπους, ἀλλά καί ἀπό τούς καθημερινούς Ἓλληνες ἡ ἒκφραση: Φροῦδες ἐλπίδες καί ἐννοοῦν μάταιες, ἀπραγματοποίητες ἐλπίδες. Ἀλλά τί σημαίνει φροῦδος;

Πρόκειται γιά μία λέξη πού προέρχεται ἀπό τήν συναίρεση δύο λέξεων: Τῆς προθέσεως πρό καί τοῦ οὐσιαστικοῦ ὁδός.

Ὁ φροῦδος λοιπόν εἶναι ἐκεῖνος πού βρίσκεται στήν ὁδό, στόν δρόμο καί προπορεύεται. Ἡ λέξη εἶναι πανάρχαιη καί βρίσκεται ἀσυναίρετη σέ πολλές περικοπές τῶν ὁμηρικῶν ἐπῶν: οἱ δ᾽ ᾢχοντο πρό ὁδοῦ ἐγένοντο (αὐτοί ἒφευγαν ἐμπρός στήν ὁδό βαδίζοντας).

Ὁ φροῦδος λοιπόν εἶναι ὁ πρό ὁδοῦ εὑρισκόμενος, ὁ φεύγων πρός τά ἐμπρός. Ἀλλά ὃποιος φεύγει μπροστά, εἲτε μέ προθυμία γιά νά πολεμήσει κατ᾽ ἐντολή τοῦ ἡγήτορος εἲτε καταδιωκόμενος, προοδευτικά ἐξαφανίζεται, χάνεται ἀπό τόν ὁρίζοντα, δέν εἶναι πιά ὁρατός. Ἒτσι ὁ ἀπελθών, ὁ φυγών, πῆρε ἀπό τήν ἀρχαιότητα καί τήν ἒννοια τοῦ κατεστραμμένου, τοῦ ἀπολεσθέντος.

Ὃταν μάλιστα ὁ φροῦδος ἒμπαινε μπροστά ἀπό πράγματα ἢ ἒννοιες, ἒπαιρνε τήν σημασία τοῦ χαμένου, τοῦ ἐξαφανισμένου, τοῦ ἀπραγματοποίητου. Ἒτσι οἱ φροῦδες ἐλπίδες, πού μᾶς ἒρχονται ἀπ᾽ εὐθείας ἀπό τόν Ὃμηρο, ἀπό τόν Σοφοκλῆ, ἀπό τόν Ἀριστοφάνη κ.ἂ. ἐπαναλαμβάνονται ἀπό τούς σημερινούς Ἓλληνες καί δείχνουν τούς γνήσιους δεσμούς τῆς σύγχρονης καθομιλουμένης (μικτῆς) καί τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς γλώσσας.

Κατά τόν ἲδιο τρόπο, ὁ φρουρός

Κατά τόν ἲδιο τρόπο, δηλαδή μέ τήν συναίρεση, ὁ φρουρός, πού χρησιμοποιοῦμε συχνότατα σήμερα, προέρχεται ἀπό τίς λέξεις πρό καί ὁρῶ. Ὁ φρουρός εἶναι ἐκεῖνος πού βρίσκεται ἐμπρός καί βλέπει, παρατηρεῖ, προφυλάσσοντας τούς ὂπισθεν αὐτοῦ στρατιῶτες ἢ πολίτες, καί σέ μία ἐκτενέστερη ἒννοια, εἶναι ὁ σωματοφύλακας εἲτε ἰδιωτῶν εἲτε μεταγομένων κρατουμένων.

Ἀλλά ἒχομε καί ἀρκετές παράγωγες λέξεις, ὃπως φρουρά, φρουραρχεῖο, φρούραρχος, φρουρῶ κλπ.

Ἡ συναίρεση δημιουργεῖ πολλές εὒηχες λέξεις πού χρησιμοποιοῦμε καθημερινά, ἀλλά μέ τήν κατάργηση τοῦ πολυτονικοῦ – μέγα ἒγκλημα – εἶναι δύσκολο πιά νά ἐξηγήσει κανείς στήν σπουδάζουσα νεολαία τήν ἀξία της στόν καθημερινό λόγο. Ὁ ὁμιλῶν περιορίζεται ἁπλῶς νά ἐκφωνεῖ τίς λέξεις εὒηχα και ὡραῖα, χωρίς νά ἐνδιαφέρεται βέβαια γιά τίς ἰδέες καί τούς κόπους τῶν παλαιοτέρων ἀνθρώπων νά ἐπινοήσουν γλωσσικούς κανόνες, πού κάνουν τήν ἑλληνική γλῶσσα μοναδική σέ ὃλο τόν κόσμο.

Γιατί ἡ συναίρεση δέν εἶναι ἂλλο ἀπό τήν συγχώνευση τοῦ φωνήεντος κάποιας συλλαβῆς μιᾶς λέξεως μέ τό ἀμέσως ἑπόμενο φωνῆεν ἢ δίφθογγο.

Γιά παράδειγμα θά μπορούσατε νά δῆτε στήν ἐσωτερική προμετωπίδα παλαιοτέρων βιβλίων τήν ἐπικεφαλίδα φροίμιον, πού δέν εἶναι ἂλλο ἀπό τό γνωστό μας προοίμιον.

Λέμε σήμερα ἒθνη, ἐνῶ ἡ κανονική λέξη εἶναι ἒθνεα (τά ὁποῖα ὁ Ὃμηρος ἀφήνει ἀσυναίρετα). Λέμε Πειραιῶς, Πειραιᾶ, ἐνῶ ἂν δέν γινόταν συναίρεση θά λέγαμε Πειραιέως, Πειραιέα. Ὡστόσο μερικά ὀνόματα στήν γενική πληθυντικοῦ παραμένουν ἀσυναίρετα, διότι ἒτσι εἶναι πιό εὒηχα καί δέν ἐπιτρέπει ἡ γλῶσσα μας νά τά μεταβάλουμε, ὃπως τά χείλη τῶν χειλέων, τά ἂνθη τῶν ἀνθέων, τά ὂρη τῶν ὀρέων. Ἀλήθεια, θά μπορούσατε ποτέ νά προφέρετε τῶν χειλῶν, τῶν ἀνθῶν, τῶν ὀρῶν;

Ἡ συναίρεση ἰσχύει καί γιά τά ρήματα. Σπανίως λέμε σ᾽ ἀγαπάω. Προτιμοῦμε τό συνηρημένο σ᾽ ἀγαπῶ. Ποτέ δέν λέμε νικάω, ἀλλά νικῶ. Οὒτε λέμε θεωρέομαι, ἀλλά θεωροῦμαι.

Ἀπό τά μεμονωμένα αὐτά παραδείγματα μπορεῖ κανείς νά σχηματίσει μία ἰδέα γιά τήν ἀξία τῆς βασιλίδος τῶν γλωσσῶν, τῆς ἑλληνικῆς, καθώς καί τῆς σπουδαίας γραμματικῆς της, τήν ὁποία οἱ ἒχοντες δημόσιο λόγο γράφουν καθημερινά στά παλαιότερα τῶν ὑποδημάτων τους.

 ΚΩΣΤΑΣ ΔΟΥΚΑΣ

*Ο Κώστας Δούκας είναι δημοσιογράφος (μέλος της ΕΣΗΕΑ), ερευνητής και συγγραφέας (μέλος της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών). Ασχολείται επί 40ετία με την ομηρική γραμματεία. Έχει μεταφράσει την Ιλιάδα και την Οδύσσεια σε πεζό λόγο και, τελευταία, σε έμμετρο μετά σχολίων, με την διάσωση του 80% των λέξεων του Ομήρου.