Μεγάλη πληγή τῆς γλώσσας μας, ὁ αὐθαίρετος τονισμός τῶν λέξεων

Του Κώστα Δούκα

Μία σοβαρή παθογένεια τῆς σύγχρονης καθομιλουμένης (μικτῆς) εἶναι καί ὁ τονισμός τῶν λέξεων. Ὁ καθένας πού ἒχει δημόσιο λόγο τονίζει κατά τό δοκοῦν. Ὃπως τοῦ ἀρέσει δηλαδή.

Κι ἐδῶ πρωταγωνιστοῦν οἱ ἒχοντες δημόσιο λόγο καί ἀκούγονται ἀπό τήν τηλεόραση καί τά ραδιόφωνα, μέ ἐξέχοντες πάντοτε τούς δημοσιογράφους, τούς πολιτικούς καί τούς συνομιλητές τους, πού κατά κανόνα εἶναι μορφωμένοι, ἒχουν πάει σχολεῖο, ἀλλά καί πολλοί κατέχουν καθηγητική ἓδρα ἢ εἶναι ἐπιστήμονες.

Ἒτσι ὁ ἓνας δημοσιογράφος, ὁ παρουσιαστής ἀς ποῦμε τῶν εἰδήσεων, τονίζει μία λέξη σωστά. <Τῶν στρατοπέδων> ἀς ποῦμε. Ὁ ρεπόρτερ τήν ἐπαναλαμβάνει εὐθύς ἀμέσως καί τήν τονίζει λανθασμένα: <Τῶν στρατόπεδων>. Δηλαδή ἡ λέξη λέγεται και ἒτσι, λέγεται κι ἀλλοιῶς. Κι ἒτσι ἀρχίζει ἡ σύγχυση, αὐτή πού δημιούργησε τό μονοτονικό, τό ὁποῖο κατάργησε…11 ἀπό τούς 12 κανόνες ὀρθοῦ τονισμοῦ τῶν λέξεων.

Ἒτσι λοιπόν οἱ κάλυκες προφέρονται καλυκές,
ἡ Βακτριανή ἀκούγεται Βακτριάνη, ἡ πύελος ἀκούγεται πυελός κλπ.

Ἓνας ἀπό τούς πιό σημαντικούς καί πιό δημοφιλεῖς κανόνες τονισμοῦ τῶν λέξεων (πού καταργήθηκε κι αὐτός), ὁ ὁποῖος μάλιστα ἒγινε καί…λαϊκό σουξέ, εἶναι: Ὃταν ἡ λήγουσα εἶναι μακρά ἡ προπαραλήγουσα δέν τονίζεται: Ὁ ἂνθρωπος τοῦ ἀνθρώπου, ὁ Ὃμηρος τοῦ Ὁμήρου. Δέν μπορεῖς νά λές τοῦ ἂνθρωπου, τοῦ Ὃμηρου, τοῦ ποδήλατου, τοῦ οἰκόπεδου, τοῦ ἐργαστήριου κλπ.

Ορθός τονισμός και αὐθαίρετοι ἀκροβατισμοί

Τό μονοτονικό μπορεῖ νά κατάργησε τούς τόνους, ἀλλά δέν κατάργησε καί τόν ὀρθό τονισμό τῶν λέξεων. Ἀλλά ἡ ἀμάθεια πού προκάλεσε ἒδωσε τήν ἀφορμή γιά αὐθαίρετους ἀκροβατισμούς πάνω σέ μία γλῶσσα πού κουβαλάει στούς ὢμους της 5.000 χρόνια τουλάχιστον. Ἒτσι, ὃσοι μιλοῦν δημοσίως, πρέπει νά ἒχουν ὑπόψη τους καί τόν δεύτερο κανόνα τοῦ ὀρθοῦ τονισμοῦ, πού συνδέεται μέ τόν προαναφερθέντα καί πού λέει: Τῶν ὀνομάτων ὃπου τονίζεται ἡ ὀνομαστική ἑνικοῦ, ἐκεῖ τονίζονται καί οἱ ἂλλες πτώσεις.

Ὁ καλός τοῦ καλοῦ τῶν καλῶν, ὁ μόνος τοῦ μόνου τῶν μόνων, ὁ κῆπος τοῦ κήπου τῶν κήπων, ὁ βουλευτής τοῦ βουλευτοῦ τῶν βουλευτῶν, ὁ δημοσιογράφος τοῦ δημοσιογράφου τῶν δημοσιογράφων.

Ὡστόσο, ὁ ἲδιος κανόνας συμπληρώνεται ὡς ἑξῆς: …ἐκτός ἂν ἐμποδίζει ἡ λήγουσα. Τί σημαίνει αὐτό; Σημαίνει ἐπάνοδο στόν πρῶτο κανόνα: Ὃταν ἡ λήγουσα εἶναι μακρά ἡ προπαραλήγουσα δέν τονίζεται: Ὁ γέρος τοῦ γέροντος τῶν γερόντων. Ἐδῶ ἐμποδίζει ἡ λήγουσα πού εἶναι μακρά, ὁπότε τονίζεται ἡ παραλήγουσα. Καί ὃμως, ἀκούγεται ἀπό τά μίντια τῶν γέροντων.

Καί μόνο τούς δύο αὐτούς κανόνες ἂν συγκρατοῦσαν οἱ ἒχοντες δημόσιο λόγο θά ἒλειπαν οἱ ἀκρότητες τονισμοῦ πού ἀκούγονται καθημερινά, ὃπως π.χ. ἀπό πρύτανη Ἰατρικῆς Σχολῆς Πανεπιστημίου νά λέει τῶν κύτταρων ἀντί τῶν κυττάρων.

Άπό τά ὓψιστα προτερήματα

Ὁ ὀρθός τονισμός τῶν λέξεων εἶναι ἓνα ἀπό τά ὓψιστα προτερήματα τοῦ ἑλληνικοῦ λόγου. Οἱ Γάλλοι π.χ. ἀποφάσισαν τά τονίζουν ὃλες τίς λέξεις στήν λήγουσα, καί ξεμπέρδεψαν. Ἡ ἐλληνική γλῶσσα ὃμως εἶναι διαφορετική. Ἡ σημασία τοῦ ὀρθοῦ τονισμοῦ τῶν λέξεων φαίνεται καί ἀπό τίς διάφορες ἐξαιρέσεις. Εἶναι τόσο προσεκτική ἡ γλῶσσα μας, ὣστε φροντίζει μέ τούς κανόνες ἐξαιρέσεων στούς τονισμούς νά μᾶς ὁδηγεῖ αὐτομάτως στήν ὀρθή ἐκφώνηση ὁρισμένων λέξεων.

Στό ἐπίθετο π.χ. κύριος, κυρία, κύριον, ὃταν χρησιμοποιεῖται τό θηλυκό σάν τιμητική προσαγόρευση γυνακῶν, στήν γενική πληθυντικοῦ ἀλλάζει τονισμό: Λέμε οἱ κύριες δυνάμεις, τῶν κυρίων δυνάμεων, τῶν κυρίων θέσεων, τῶν κυρίων συντάξεων. Ἀλλά ὃταν λέμε οἱ κυρίες τοῦ φιλοπτώχου, στήν γενική πληθυντικοῦ λέμε τῶν κυριῶν τοῦ φιλοπτώχου καί ὂχι τῶν κυρίων.

Ὃταν ἀλλάζουμε αὐθαίρετα τόν τονισμό τῶν λέξεων, ἐκτός ἀπό τήν ἀντιαισθητικότητα τοῦ λόγου, κινδυνεύουμε νά ποῦμε ἂλλ᾽ ἀντ᾽ ἂλλων. Ἂλλο τῶν μετόχων καί ἂλλο τῶν μετοχῶν. Ἐμεῖς σήμερα κατά κανόνα δέν σεβόμαστε τό ὀρθό <τῶν μετόχων τῆς Τραπέζης τῆς Ἑλλάδος> καί λέμε τῶν <μέτοχων>. Ναί, ἀλλά ὃταν πρόκειται γιά τίς μετοχές, δέν τολμοῦμε νά ποῦμε οἱ μέτοχες.

Ἡ γλώσσα κακοποιεῖται βάναυσα

Λίγη προσοχή λοιπόν στούς κανόνες τῆς γραμματικῆς θά διόρθωνε τήν κακοποίηση τῆς γλώσσας μας, πού κακοποιεῖται βάναυσα μέ σολοικισμούς καθημερινά. Γιατί, γιά τούς σολοικισμούς δέν φαίνεται νά ὑπάρχει θεραπεία, δυστυχῶς. Διότι καθημερινά ἀκούγονται φράσεις σάν κι αὐτές:

• Ὑπήρχανε αὐτόπτοι μάρτυρες.
• Ἀναρριχήσθηκαν στό μπαλκόνι.
• ῍Εχετε σχέση μέ ἱεροδούλους, μέ ἀρχιμανδρίτες κλπ;
• Ἡ ζωή ἀπαιτεῖ ἐνεργότητα νεροῦ.
• Χάσαμε ιἓναν ἐνδιαφέρων χειμῶνα
• Στήν βάση τοῦ διεθνές δικαίου (ἂλλοι τό λένε <δίκαιου>).

Χάθηκαν και τα υποκοριστικά

Ἡ λεξιπενία πού κυριαρχεῖ στόν δημόσιο λόγο ἒχει ἐξαλείψει καί τόν γλωσσικό πλοῦτο τῶν ὑποκριστικῶν, δηλαδή τά οὐσιαστικά πού παράγονται ἀπό οὐσιαστικά καί δηλώνουν τό μέγεθος, ἢ λέγονται γιά θωπεία ἢ καταφρόνηση.

Στήν πτωχευμένη καθημερινή μας γλῶσσα, ἒχομε διατηρήσει τήν κατάληξη άκι καί μ᾽ αὐτή χαρακτηρίζουμε ὃλα σχεδόν τά ὑποκοριστικά: Δρόμος δρομάκι, ἐκκλησία ἐκκλησάκι, δάσος δασάκι, σκύλος σκυλάκι κλπ.

Καί ὃμως, ἡ πλουσία σέ λέξεις γλῶσσα μας προσφέρει πλῆθος καταλήξεων γιά σχηματίσουμε ὑποκοριστικά καί νά ὀμορφήνουμε ἒτσι τήν ἐκφορά τοῦ καθημερινοῦ μας λόγου.

Ὑπάρχει γιά παράδειγμα ἡ κατάληξη ίον. Νῆσος νησίον, ράβδος ραβδίον, φρέαρ φρεάτιον, δεσποινίς δεσποινίδιον κ.ἂ.

Ὑπάρχει ἡ κατάληξη ίδα: Θύρα θυρίδα, γλῶσσα γλωσσίδα, ψῆφος ψηφίδα, μέρος μερίδα.

Ὑπάρχει ἡ κατάληξη ίδιο: Τόμος τομίδιο, χοῖρος χοιρίδιο, κράτος κρατίδιο, ξίφος ξιφίδιο κ.ἂ.

Ὑπάρχει ἡ κατάληξη άριο: Κῆπος κηπάριο, ἂνθρωπος ἀνθρωπάριο, βιβλίο βιβλιάριο, ὠόν ὠάριο κλπ.

Ὑπάρχει ἡ κατάληξη ίδριο: Λόγος λογύδριο, ναός ναΰδριο, νέφος νεφύδριο κ.ἂ.

Ὑπάρχει ἡ κατάληξη ίσκος: Οἶκος οἰκίσκος, δρόμος δρομίσκος, πύργος πυργίσκος, δικηγόρος δικηγορίσκος κ.ἂ.

Ὑπάρχουν οἱ καταλήξεις άσιον, ύφιον, χνη: Κόρη κοράσιο, ξυρό ξυράφιο (ἐμεῖς ἀρκούμεθα στό ξυραφάκι), χῶρος χωράφιο ἢ χωράφι, ζῶο ζωΰφιο, πόλις πολίχνη κ.ἂ.

Μέ τόν καιρό πολλά ὑποκοριστικά ἀπέβαλαν τήν ὑποκοριστική τους σημασία καί κατάντησαν ἰσοδύναμα μέ τά πρωτότυπα, ὃπως ποίμνη ποίμνιο, βίβλος βιβλίο, βλέφαρο βλεφαρίδα, κέραμος καραμίδα ἢ κεραμίδι, παῖς παιδίον ἢ ἀπλῶς παιδί κλπ.

Ἀλήθεια, πόσο θά ὀμόρφαινε ἡ γλῶσσα μας ἂν χρησιμοποιούσαμε πιό συχνά τά διάφορα ὑποκοριστικά καί δέν περιοριζόμαστε μόνο στήν κατάληξη άκι:  Ψωμάκι, καραβάκι, κριθαράκι, τρενάκι, χαντάκι, παιδάκι, δασάκι…

Ἀλλά ἀς μήν εἲμαστε καί ἂδικοι. Βρήκαμε κι ἐμεῖς μία κατάληξη ὑποκοριστικοῦ: ίτσα: Μουσίτσα, κοιλίτσα, φιλεναδίτσα, βολτίτσα, ἀγκαλίτσα κλπ.

Μόνο που ὃλα τά ὑποκοριστικά αὐτά εἶναι γένους θηλυκοῦ καί πολύ φοβᾶμαι ὃτι θά ἐνοχληθοῦν κάποιες κοινωνικές ὁμάδες γιά τήν μοναδικότητα αὐτή τῆς γραμματικῆς.

 ΚΩΣΤΑΣ ΔΟΥΚΑΣ

*Ο Κώστας Δούκας είναι δημοσιογράφος (μέλος της ΕΣΗΕΑ), ερευνητής και συγγραφέας (μέλος της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών). Ασχολείται επί 40ετία με την ομηρική γραμματεία. Έχει μεταφράσει την Ιλιάδα και την Οδύσσεια σε πεζό λόγο και, τελευταία, σε έμμετρο μετά σχολίων, με την διάσωση του 80% των λέξεων του Ομήρου.