Ἐπικαιροποίηση τοῦ Ὁμήρου – Β’ μέρος

Του Κώστα Δούκα*

Συνεχίζουμε τήν ἀνάλυση τῆς ραψωδίας Α τῆς Ἰλιάδος, μέ τόν τρόπο πού θά ἒπρεπε νά διδασκόταν στήν σπουδάζουσα νεολαία, πού ἀγνοεῖ τόν πανάρχαιο γλωσσικό θησαυρό, τόν ὁποῖο μᾶς ἂφησε ὁ Ὃμηρος.

Ὁ Ἀγαμέμνων, πού δέν ἒληγε τήν ἒριδα, προστάζει δύο κήρυκες, τόν Εὐρυβάτη καί τόν Ταλθύβιο, νά πᾶνε στήν σκηνή τοῦ Ἀχιλλέως καί νά πάρουν τήν ἀγαπημένη του Βρισηΐδα. γιά νά μή πάη ὁ ἲδιος, ὃπως εἶχε μόλις ἀπειλήσει.

Ὁ Ἀχιλλέας ὑποδέχεται τούς κήρυκες, ὃπως θά ὑποδεχόμαστε κι ἐμεῖς σήμερα κάποιον πού μᾶς ἐπισκέπτεται:

Χαίρετε.

Ἀπό τότε αὐτός ὁ χαιρετισμός διασώθηκε μέχρι σήμερα. Τί ἒχει ἀλλάξει;

Βαθειά πληγωμένος ψυχικά ὁ Ἀχιλλέας γιά τήν προσβολή, κάθεται χύνοντας δάκρυ στήν ἀκροθαλασσιά. Ναί, τότε οἱ ἣρωες καί οἱ ἀρχηγοί, ἒκλαιγαν ὃταν συνέβαιναν δυσάρεστα πράγματα, πού σέ τελευταία ἀνάλυση ἒβλαπταν τόν λαό. Ἀκόμη κι ὁ Ἀγαμέμνων κλαίει, αὐτός ὁ πιό σκληρός πολεμιστής. Ὂχι σάν τούς σημερινούς πολιτικούς πού χαμογελοῦν <<διπλωματικά>>, ἀκόμη καί ὃταν βλάπτουν τήν χώρα τους μέ τίς πράξεις τους.

Ἡ ἐπίκλησις στήν Θέτιδα

Χύνει λοιπόν δάκρυ ὁ Ἀχιλλέας καί ἐπικαλεῖται τήν μητέρα του, τήν Θέτιδα, ἡ ὁποία ἀναδύεται ἀπό τήν θάλασσα καί τῆς ἀφηγεῖται τά περιστατικά, ζητῶντας ἀπό τήν μητέρα του νά μεσολαβήση στόν Δία, ὣστε νά δώση ἀρωγή στούς Τρῶες καί νά στριμώξη τούς Ἀχαιούς στά πλοῖα καί στήν θάλασσα, ὣστε νά φανῆ ἡ ἀναγκαιότητα τοῦ Ἀχιλλέως καί ἡ ἒλλειψή του ἀπό τόν πόλεμο. Ὀλοφυρομένη ἡ μητέρα του, πού χαρακτηρίζει τόν ἑαυτό της ὡς <<κακογεννήτρα>> (αἰνά τεκοῦσα), ὑπόσχεται στόν γιό της ὃτι θα μιλήση στόν Δία σέ 12 ἡμέρες, ὃταν θά γυρίση ἀπό τούς Αἰθίοπες καί τόν Ὠκεανό.

Ποιά σχέση εἶχαν ἂραγε οἱ Θεοί μέ τούς Αἰθίοπες, τούς ὁποίους συχνά ἐπισκέπτονταν, καί μέ τούς Πυγμαίους; Κανείς δέν ἒχει ἀσχοληθῆ μέ τό θέμα αὐτό. Τό περίεργο εἶναι ὃτι οὒτε ὁ Ἀχιλλέας παραξενεύεται μέ τήν πληροφορία αὐτή. Φαίνεται ὃτι, ἐκτός ἀπό τούς θεούς, θά ἐπισκέπτονταν τήν Ἀφρική καί οἱ Ἓλληνες τῆς ἐποχῆς ἐκείνης.

Στό μεταξύ ἡ Χρυσηΐς παραδίδεται στόν Χρύση, ὁ ὁποῖος ζητεῖ ἀπό τόν Ἀπόλλωνα νά σταματήση τήν ἐξολόθρευση τῶν Ἀχαιῶν. Ἐπηκολούθησαν θυσίες πρός τιμήν τοῦ Ἀπόλλωνος.

Τήν δωδεκάτη ἡμέρα ἡ Θέτις ἀνέβηκε στόν  Ὂλυμπο, γονάτισε μπροστά στόν Δία, τοῦ ἒπιασε τά γόνατα μέ τό ἀριστερό χέρι καί μέ τό δεξί τόν χάϊδεψε στήν γενεάδα παρακαλῶντας γιά τόν γιό της.

Τά ὁμηρικά ἒπη στήν εὐρωπαϊκή τέχνη

Ἂν θέλετε να δῆτε αὐτή τήν σκηνή ἀκριβῶς ὃπως τήν περιγράφει ὁ Ὃμηρος, δέν ἒχετε παρά νά ἐπισκεφθῆτε τό Λοῦβρο καί νά δῆτε τόν σπουδαῖο πίνακα τοῦ Ντομινίκ Ἒνγκρ, δεῖγμα κι αὐτό τῆς μεγάλης ἐπιδράσεως πού ἒχουν ἀσκήσει τά ὁμηρικά ἒπη στήν εὐρωπαϊκή τέχνη.

Ὁ Ζεύς κατανεύει ἁπλῶς μέ τήν κεφαλή, κι αὐτή ἡ κίνηση ἀποτελεῖ ὑψίστη ἐπιβεβαίωση ὃτι τά ὑπεσχημένα θά τηρηθοῦν. Τό νεῦμα πού γίνεται μέ τήν κεφαλή εἶναι κίνηση ὑψίστης διανοήσεως, ἀποφάσεως καί ὑποσχέσεως, καθώς στήν κεφαλή ἑδρεύει ὁ ἐγκέφαλος. Κι αὐτό ἰσχύει μέχρι τῶν ἡμερῶν μας. Θυμηθῆτε τό νεῦμα τοῦ Ἀνδρέα Παπανδρέου πρός τήν μελλοντική σύζυγό του πού βρισκόταν ἀκόμη στήν κεφαλή τῆς σκάλας τοῦ ἀεροπλάνου.

Πιό ποιητική ἦταν ἡ σκηνή μεταξύ Θέτιδος καί Διός, ἡ ὁποία ὃμως δέν διέφυγε τῆς προσοχῆς τῆς Ἣρας, πού κάνει σκηνές ζηλοτυπίας στόν σύζυγο καί ἀδελφό της. Αὐτός ὃμως ξεκαθαρίζει ὃτι εἶναι ὁ ἰσχυρότερος ὃλων καί κανείς δέν μπορεῖ νά τοῦ μετατρέψη τήν γνώμη οὒτε νά τόν καταβάλη, ἀκόμη καί ἂν ὃλοι οἱ θεοί συνασπίζονταν ἐναντίον του.

Τελικά ἀποσύρεται γιά ὓπνο καί ἡ Ἣρα πλαγιάζει δίπλα του.

Παρατηρήσεις

Αὐτή εἶναι περιληπτικά ἡ ὑπόθεση τῆς ραψωδίας Α τῆς Ἰλιάδος. Ὃμως, ἂν θέλη κανείς νά ἐξετάση βαθύτερα καί λεπτομερέστερα τό ἒπος καί τήν συγκεκριμένη ραψωδία, ὣστε νά κατανοήση τήν τελειότητά της, πρέπει νά σταθῆ σέ ὡρισμένα τουλάχιστον σημεῖα. Καί πρῶτα ἀπ᾽ ὃλα στήν γλῶσσα καί τήν λογοτεχνική ἀρτιότητα. Ἀς σταθοῦμε λίγο σ᾽ αὐτά.

Μέσα στούς πρώτους ἑπτά στίχους, ὁ Ὃμηρος μᾶς δίνει μέ συντομογραφία τήν οὐσία τῆς ὑποθέσεως, πού εἶναι ἡ μῆνις τοῦ Ἀχιλλέως, πού ὡδήγησε στήν ἀποχή του ἀπό τόν πόλεμο.

Στόν στίχο 505 μαθαίνουμε ὃτι ἡ Θέτις γνωρίζει πώς ὁ γιός της θά πεθάνη γρήγορα.

Στούς στίχους 524-527 μαθαίνουμε ὃτι τό νεῦμα διά τῆς κεφαλῆς εἶναι ἀμετάκλητη ἐγγύηση στήν ἐκπλήρωση μιᾶς ὑποσχέσεως. Λέει ὁ Ζεύς στήν Θέτιδα:

             Γιά νά πεισθῆς, θά κατανεύσω εγώ μέ τό κεφάλι,

             κι αὐτό τεκμήριο μέγιστο ἀπ᾽ ἐμέ στούς ἀθανάτους,

             γιατί μετακλητό δέν εἶναι οὒτε ἀπατηλό

             οὒτε ἀνεκτέλεστο, ὃ,τι ἐγώ μέ τό κεφάλι νεύσω.

Ὃπως εἲπαμε καί προηγουμένως, ἡ κεφαλή ἀποτελεῖ τό σημαντικότερο μέρος τοῦ ἀνθρωπίνου σώματος. Ἐκεῖ βρίσκονται συγκεντρωμένες οἱ περισσότερες αἰσθήσεις, ἡ ὃραση, ἡ ὂσφρηση, ἡ ἀκοή, ἡ γεύση. Ἐκεῖ φωλιάζει καί ἡ ἐγκεφαλική λειτουργία, μέ τόν ἐγκέφαλο νά προστατεύεται καλά καί μέ ἀσφάλεια μέσα στό κρανίο.

Ἡ κεφαλή

Ἡ κεφαλή ἒχει καί πολλές ἂλλες ὀνομασίες, πού ἀπαντῶνται μέσα στά ὁμηρικά κείμενα. Λέγεται ἐπίσης κράς (γεν. τῆς κρατός, ἀπό ὃπου καί τό κράτος), κάρη ἢ κάρα, λέξη που χρησιμοποιοῦμε κι ἐμεῖς σήμερα) καί κώδεια (κυρίως τῆς παπαρούνας, πού ἒδωσε τήν ὀνομασία στήν κωδεΐνη).

Γιά περισσότερες ἐτυμολογήσεις λέξεων ἀπό τά λήματα αὐτά μπορεῖτε νά καταφύγετε στό βιβλίο μου <<Ἡ γένεσις τοῦ λόγου>> ἐκδόσεις ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ, 2007.

Κατά τήν ὁμηρική ἀντίληψη ἡ κατάφαση τῆς κεφαλῆς ἀποτελεῖ ἐκδήλωση ἀνωτέρα καί τῆς προφορικῆς βεβαιώσεως, καθώς ἡ κίνηση αὐτή ταυτίζεται μέ τήν βούληση τοῦ κατανεύοντος νά πραγματοποιήση τά ὑπεσχημένα.

Ἐξετάζοντας στίχο πρός στίχο τήν ραψωδία Α τῆς Ἰλιάδος, μένουμε ἒκθαμβοι ἀπό τήν σαφήνεια καί τήν ὡραιότητα τοῦ ποιητικοῦ λόγου. Ἀλλά καί οἱ πρωτογενεῖς λέξεις πού χρησιμοποιεῖ ὁ Ὃμηρος διακρίνονται γιά τό εὒηχον, τήν ἐκφραστική των ἱκανότητα, τήν γραμματική καί συντακτική τελειότητα καί τό εὒληπτον τοῦ θέματός των, ὣστε εὐχερῶς νά μποροῦν νά χρησιμοποιηθοῦν γιά τόν σχηματισμό νέων λέξεων, καί μάλιστα σέ ὃλες τίς γλῶσσες τῆς εὐρωπαϊκῆς ὁμοιογλωσσίας. Δέν εἶναι τυχαῖο ὃτι μόνο μέσα στούς πρώτους 25 στίχους τῆς ραψωδίας ὑπάρχουν 35 ὁμηρικές λέξεις πού ἒχουν περάσει στίς εὐρωπαϊκές γλῶσσες, δημιουργῶντας ὁρμαθό ἑκατοντάδων λέξεων στήν ἀγγλική, στήν γαλλική, στήν γερμανική, στήν ἰταλική, στήν ἱσπανική κλπ.

Εὐρωπαϊκές γλῶσσες

Γιά τοῦ λόγου τό ἀληθές, ἀς ρίξουμε μιά ματιά σ᾽αὐτές τίς λέξεις γιά νά βεβαιωθοῦμε ὃτι ὃλες οἱ εὐρωπαϊκές γλῶσσες κατά βάσιν εἶναι ὁμηρογενεῖς καί ὂχι ἀρχαιοελληνικές, διότι καί οἱ ἀρχαῖοι Ἓλληνες ἀπό τόν παλαιότατο Ὃμηρο παρέλαβαν καί ἐμπλούτισαν περαιτέρω τήν ἑλληνική γλῶσσα:

Πολλάς

ἂειδε (ἂδω, odeon ὠδεῖον), μύρια (myriade μυριάδα), ἂλγεα, ἂλγος (algo, algometry, algetic κ.ἂ.), πολλάς (πολλός, πολύς, πολλόν polyangitis, polychromy, polyemia, Polynesia καί 143 ἂλλες σύνθετες λέξεις μέ πρῶτο συνθετικό τό πολλός, πολύ, ἀλλά καί δεύτερο συνθετικό ἂλλη ὁμηρική λέξη),

Πρῶτα

ἡρώων (ἣρως, hero), αὐτούς (αὐτός auto), κύνεσιν (κύν, κυνός, chien, canaille), πᾶσι (πᾶς πάσα, πᾶν, panacea ἡ πανάκεια, pandemia, pandemonium καί ἂλλες 60 στιχιζόμενες λέξεις), βουλή (βούλομαι, vouloir, volontier, volio), πρῶτα (πρῶτος, πρώτη, πρῶτον, protagonist, protactinium, protandry, protanopia καί ἂλλες 60 στοιχιζόμενες λέξεις), ἒρις (eristic ὁ ἐριστικός), ἀνδρῶν (ἀνήρ, Andric, androcracy καί ἂλλες 22 λέξεις), χολωθείς (χόλος, χολή, cholestestrol ἡ χοληστερίνη, cholera κ.ἂ), νοῦσον (νόσος, nosokomium, nosogeny, nosology, nosophobiaκ.ἂ.),

Πάντας

στρατόν (στρατός, stratocracy κ.ἂ.), κακήν (κακός, κακή, κακόν, cacogenic, kakosmia κ.ἂ), στέμματ᾽ (στέμμα, stemma), ἒχων (ἒχω, Ι have, io ho, habeo), χερσίν (χείρ, χειρός, πρῶτο συνθετικό πολλῶν λέξεων ὃπως chir, chirathritis, chirognomy ἢτοι χείρ+γνώμη χειρομαντεία, chirography χειρογραφία, chiromancer χειρομάντης καί πολλές ἂλλες ἀκομη), πάντας (πᾶς, πάσα πᾶν, πρῶτο συνθετικό πολλῶν λέξεων, ὃπως pantheism, pantheology, pantheon κ.ἂ.),

Φίλος

δύω (δυϊκός ἀριθμός τοῦ δύο, deux, two, duo κλπ.), ἂλλοι (ἂλλος ἂλλη, ἂλλον, πρῶτο συνθετικό δεκάδων λέξεων, ὃπως allobiosis, allocheiria, allogamy κλπ.), θεοί (θεός, θεά, deum, dieu, dios), δώματ᾽ (δῶμα, δώματα, δόμος, διεθνῶς dome, domestic ὁ διαμένων σέ οἶκο, ἂρα ὁ ἐξημερωμένος, ὁ οἰκεῖος, domination ἡ κυριαρχία κ.ἂ.), ἐμοί (αὐτοπαθής ἀντωνυμία τοῦ ἐγώ, ἐμοί καί μοί στήν δοτική, διεθνῶς me, moi, mine, mio κλπ.), πόλις διεθνῶς police ἡ ἀστυνομία πόλεων), φίλος πρῶτο συνθετικό πολλῶν συνθέτων λέξεων, ὃπως philology, philomath, philosophy κ.ἂ.), οἲκαδ᾽ (οἶκος, πρῶτο συνθετικό πλήθους συνθέτων λέξεων, ὃπως oikophobia, oikomania κ.ἂ.),

Μῦθος

παῖδα (παῖς, παίδα), πλῆθος συνθέτων λέξεων ὃπως pedobaptism, pediatre, pedodontia, pedology κ.ἂ.), θυμός thymous, θύμος, ὁ ἐνδοκρινής ἀδένας, thymocentric ὁ θυμοκεντρικός), κακῶς (κακός, κακή, κακόν, πλῆθος λέξεων ὃπως caconym, ταξικό ὂνομα πού ἀμφισβητεῖται γιά γλωσσολογικούς λόγους, cacophony, cacopragia, cakosmia, cacosphyxia ἡ ἀρρυθμία κ.ἂ.), μῦθος (myth, mythogenesis, mythography κ.ἂ.).

Ἡ ἐπίδραση τῆς ὁμηρικῆς γλώσσας

Ὃλες αὐτές οἱ λέξεις, ἐπαναλαμβάνω, ἀπαντῶνται στούς πρώτους 25 στίχους τῆς ραψωδίας Α τῆς Ἰλιάδος. Φανταστῆτε πόσες λέξεις ἒχουν πάρει οἱ εὐρωπαϊκές γλῶσσες ἀπό ὁλόκληρο τον Ὃμηρο. Ὑπερβαίνουν τίς 5.500 λέξεις. Ὃποιος ἐνδιαφέρεται, μπορεῖ νά ἀνατρέξη στό λεξικό μου ΟΜΗΡΙΚΟΝ ΛΕΞΙΚΟΝ ΔΙΕΘΝΩΝ ΛΕΞΕΩΝ στήν ἀγγλική καί τήν γαλλική (ἐκδόσεις ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ καί Εὒανδρος).

Μένει κανείς κατάπληκτος γιά τήν μεγάλη ἐπίδραση τῆς ὁμηρικῆς γλώσσας στίς εὐρωπαϊκές διαλέκτους, ἀλλά καί στίς γλῶσσες ὃλου τοῦ κόσμου. Πρέπει μάλιστα νά τονισθῆ ὃτι, ἐκτός ἀπό τίς αὐτούσιες λέξεις τοῦ Ὁμήρου, δημιουργοῦνται καί σύνθετες, καί μάλιστα πολλές φορές κατά δημιουργικό τρόπο, ὃπου καί ἡ δεύτερη συνθετική εἶναι πάλι λέξη ὁμηρική.

Αὐτη ἡ διαχρονική πνευματική καί γλωσσική κυριαρχία καί δημιουργία τῶν Ἑλλήνων, εἶναι ὁ βασικός λόγος πού ἡ μικρή μας χώρα καταδιώκεται στο διηνεκές καί ἐπιχειρεῖται μέ κάθε τρόπο ἀπό ἀνθέλληνες, ἀλλά καί ἀπό ἁδρά ἀμειβομένους γλωσσοκατεδαφιστές, ἡ καταστροφή μέ κάθε τρόπο τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας. Ἀλλά αὐτή ἒχει τόσο βαθειά εἰσδύσει στίς παγκόσμιες διαλέκτους, ὣστε εἶναι τῶν ἀδυνάτων ἀδύνατον να ἐξοβελισθῆ, παρά τά πλήγματα πού δέχεται καθημερινά ἀκόμη καί ἀπό τούς ἲδιους τούς Ἓλληνες, τούς ἒχοντες δημόσιο λόγο, οἱ ὁποῖοι καθημερινά τήν κακοποιοῦν, ἐπηρεαζόμενοι ἀπό τά ἠλεκτρονικά κυρίως μέσα, καθώς καί τά μέσα κοινωνικῆς δικτύωσης.

*Ο Κώστας Δούκας είναι δημοσιογράφος (μέλος της ΕΣΗΕΑ), ερευνητής και συγγραφέας (μέλος της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών). Ασχολείται επί 40ετία με την ομηρική γραμματεία. Έχει μεταφράσει την Ιλιάδα και την Οδύσσεια σε πεζό λόγο και, τελευταία, σε έμμετρο μετά σχολίων, με την διάσωση του 80% των λέξεων του Ομήρου.