Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος: αφορμή για την στροφή προς τη θάλασσα και την «γαλάζια ανάπτυξη»

Άρθρο του Ιωάννη Α. Τσουκαλά, Μέλους του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου

Με 68.000 χλμ. ακτής, 22 κράτη μέλη με θαλάσσια σύνορα, το 50% περίπου των κατοίκων της ΕΕ να ζει σε απόσταση κατώτερη των 50 χλμ. από την ακτή, 5 εκατ. Ευρωπαίους να εργάζονται σε επαγγέλματα σχετικά με τη θάλασσα και με συμβολή άνω του 5% στο ευρωπαϊκό ΑΕΠ, είναι σαφές ότι το θαλάσσιο περιβάλλον και οι σχετικές δραστηριότητες διαδραματίζουν βασικό ρόλο στην κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη της Ευρώπης.

Ο ρόλος του θαλάσσιου περιβάλλοντος καθίσταται όλο και πιο σημαντικός, δεδομένης της συνεισφοράς του στις προσπάθειες της ΕΕ να αντιμετωπίσει πλειάδα σύγχρονων προκλήσεων, όπως η κλιματική αλλαγή και η προστασία του περιβάλλοντος, η ενεργειακή απόδοση, οι θαλάσσιες μεταφορές, ο τουρισμός, η υγεία, η αύξηση του πληθυσμού που οδήγησε σε αντίστοιχη αύξηση της ζήτησης τροφίμων, κλπ.

Στην περίπτωση της Ελλάδας η σύνδεση με τη θάλασσα είναι κάτι παραπάνω από ζωτική, όπως αποδεικνύει η βιωματική αλληλεξάρτηση του ελληνικού πολιτισμού, της κουλτούρας, της οικονομίας, με τις θάλασσές μας. Η μακραίωνη αυτή σχέση δείχνει το δρόμο και για το σήμερα. Ιστορικά, η θάλασσα αποτελεί τον ζωτικό χώρο του Ελληνισμού και τη μεγάλη στρατηγική της εφεδρεία. Είναι, όμως, σαφές ότι η οποιαδήποτε αναπτυξιακή προσπάθεια δεν μπορεί να βασίζεται σε ιστορικούς ισχυρισμούς αλλά σε στέρεες κοινωνικές και τεχνοκρατικές βάσεις.

Ποιες όμως είναι οι πρωτοβουλίες που αναλαμβάνει η Ευρωπαϊκή Ένωση για τον επαναπροσδιορισμό της σχέσης της με το υγρό στοιχείο και τη «γαλάζια ανάπτυξη»;

Στην προμετωπίδα βρίσκεται η πολυσυζητημένη αναθεώρηση της Κοινής Αλιευτικής Πολιτικής (Κ.Αλ.Π.). Η ΕΕ πλέον αφήνει πίσω της την αποτυχημένη Κ.Αλ.Π. που ίσχυε μέχρι τώρα και προχωράει πλέον προς μια βιώσιμη αξιοποίηση του θαλάσσιου πλούτου της θεσπίζοντας μέτρα για την καταπολέμηση της υπεραλίευσης και την εξάλειψη της καταστροφικής πρακτικής των απορρίψεων.

Ύστερα από πολύμηνες διαπραγματεύσεις, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο κατέληξαν σε συμφωνία σχετικά με την αναθεώρηση της Κοινής Αλιευτικής Πολιτικής. Αξίζει να σημειωθεί ότι το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο χρησιμοποίησε για πρώτη φορά στις διαπραγματεύσεις τη δύναμη που του παρέχει η Συνθήκη της Λισσαβόνας, συμμετέχοντας ως ισοδύναμος συν-νομοθέτης. Η στροφή της νέας Κ.Αλ.Π. σε φιλικότερες προς το περιβάλλον πρακτικές και πιο ισορροπημένες πολιτικές αποδεικνύει ότι το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο μπορεί να παίξει με επιτυχία αυτόν τον ρόλο, μικραίνοντας την απόσταση μεταξύ των «γραφειοκρατών των Βρυξελλών» και των ευρωπαίων πολιτών που ζουν με και από τη θάλασσα.

Η συμφωνία που επιτεύχθηκε θέτει ένα νέο πλαίσιο για τη χάραξη της αλιευτικής πολιτικής, λαμβάνοντας υπόψη την κοινωνική, οικονομική και περιβαλλοντική διάσταση των αλιευτικών δραστηριοτήτων. Σημαντικό σημείο της νέας Κ.Αλ.Π. είναι η καταπολέμηση της εντατικής αλιείας, η οποία κυριαρχεί στις ευρωπαϊκές θάλασσες έχοντας οδηγήσει σε δραματική – ίσως και μη αναστρέψιμη – μείωση σε πολλούς πληθυσμούς αλιευμάτων. Σήμερα εκτιμάται ότι έως και το 80% των αποθεμάτων της Μεσογείου καθώς και το 47% του Ατλαντικού υπεραλιεύονται, αλιεύονται δηλαδή σε τέτοιο βαθμό που η ανανέωσή τους δεν είναι δυνατή. Πολλοί από τους πληθυσμούς αυτούς ενδέχεται να μην ανακάμψουν ποτέ. Η ανάγκη για λήψη αυστηρών μέτρων κρίνεται, επομένως, επιτακτική.

Η μείωση της πρακτικής των απορρίψεων (παράπλευρων ή αλιευμάτων μικρής οικονομικής αξίας) και η σταδιακή υποχρέωση εκφόρτωσης όλων των αλιευμάτων αποτελεί επίσης σημαντικό βήμα προς μια αειφόρο αλιεία. Μέχρι και το 80% ορισμένων ειδών που αλιεύονται απορρίπτονται πίσω στη θάλασσα ως ανεπιθύμητα. Κι αυτό για να μην γίνει υπέρβαση των ποσοστώσεων που έχουν οριστεί και επιβληθούν τα ανάλογα πρόστιμα. Για την εξάλειψη αυτής της πρακτικής, οι αλιείς ενθαρρύνονται να χρησιμοποιούν πιο επιλεκτικά αλιευτικά εργαλεία ώστε να μην καταναλώνονται άσκοπα οι ποσοστώσεις αλλά να γίνεται βιώσιμη αξιοποίηση των θαλασσών.

Η αναθεώρηση της Κ.Αλ.Π., επομένως, αποτελεί σημαντική ευκαιρία για την Ε.Ε. για να επαναπροσδιορίσει τον κλάδο της αλιείας ως ένα πρότυπο βιώσιμης οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης για την Ευρώπη. Οι ιδεοληψίες του παρελθόντος θα πρέπει να αντιμετωπιστούν και να γίνει κατανοητό ότι η αλιεία και η προστασία του περιβάλλοντος δεν αποτελούν αντικρουόμενες δραστηριότητες. Αντίθετα, καλούνται να αντιμετωπίσουν πολλούς κοινούς εχθρούς (υπεραλίευση, κλιματική αλλαγή, μόλυνση των θαλασσών, ευτροφισμό, ανεξέλεγκτη επέκταση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων). Η αξιοποίηση του αλιευτικού πλούτου των ευρωπαϊκών θαλασσών είναι ζωτικής σημασίας τόσο για την οικονομική απόδοση που μπορεί να προσφέρει σε καιρούς κρίσης όσο και για τη στήριξη των οργανισμών που κατοικούν σε αυτές.

Η αλιεία αποτελεί όμως μόνο ένα μικρό μέρος των σχετικών με τη θάλασσα οικονομικών δραστηριοτήτων. Στο γενικότερο πλαίσιο της βιώσιμης αξιοποίησης των ευρωπαϊκών θαλασσών και της προστασίας του θαλάσσιου περιβάλλοντος εμπεριέχεται και η στρατηγική για τον Θαλάσσιο Χωροταξικό Σχεδιασμό, ένα σημαντικότατο εργαλείο ανάπτυξης σεβόμενο την ευρωπαϊκή περιβαλλοντική νομοθεσία.

Ο Θαλάσσιος Χωροταξικός Σχεδιασμός είναι μια σχετικά νέα διαδικασία ανάλυσης και χωρικής και χρονικής κατανομής των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στις θαλάσσιες περιοχές για την επίτευξη οικολογικών, οικονομικών και κοινωνικών στόχων.

Η αυξανόμενη χρήση των θαλασσών και των ακτών για οικονομικές δραστηριότητες, η λεγόμενη «γαλάζια οικονομία», οδηγεί σε αυξανόμενες και συχνά ανταγωνιστικές απαιτήσεις στον θαλάσσιο χώρο. Η σαφής και ευδιάκριτη κατανομή του συμβάλλει στην αποφυγή συγκρούσεων μεταξύ των διαφόρων δραστηριοτήτων (αιολική και κυματική ενέργεια, αξιοποίηση πετρελαίου και φυσικού αερίου, τουρισμός, αλιεία και υδατοκαλλιέργεια, άμυνα, προστασία του περιβάλλοντος), οι οποίες συχνά εκτείνονται πέραν των εθνικών συνόρων, αλλά και στην ταχύτερη λήψη αποφάσεων, τη μείωση του κόστους και τη δημιουργία ενός ελκυστικότερου επενδυτικού κλίματος.

Σύμφωνα με προβλέψεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής[1], ο Θαλάσσιος Χωροταξικός Σχεδιασμός (ένα «θαλάσσιο κτηματολόγιο» δηλαδή) θα μπορούσε να έχει σημαντικές θετικές οικονομικές επιπτώσεις ως το 2030, όπως μείωση του κόστους των συναλλαγών από 0,4 έως 1,8 δις ευρώ και κέρδη από 0,15 έως 1,6 δις ευρώ μέσω της προσέλκυσης επενδύσεων σε υπεράκτια αιολικά πάρκα και την υδατοκαλλιέργεια.

Ενδεικτικά, η πίεση για την ανάπτυξη υπεράκτιων αιολικών πάρκων (την οποία επιτάσσουν οι στόχοι που – για περιβαλλοντικούς, οικονομικούς και γεωστρατηγικούς λόγους- είμαστε αναγκασμένοι να θέσουμε για όλο και μεγαλύτερη στροφή σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και πηγές ενέργειας χαμηλού άνθρακα) καθιστά την προώθηση του Θαλάσσιου Χωροταξικού Σχεδιασμού καίρια και σημαντική.

Δυστυχώς, όταν μιλάμε για την ενέργεια, λύσεις μηδενικού κόστους δεν υπάρχουν: Το 2011 εκτιμάται ότι τα 53 υπεράκτια αιολικά πάρκα συνολικής δυναμικότητας 3,8 GW σε δέκα ευρωπαϊκές χώρες κάλυπταν περίπου 2400 τ. χλμ του ευρωπαϊκού θαλάσσιου χώρου. Η αναμενόμενη αύξηση της δυναμικότητας των αιολικών πάρκων σε 40 GW το 2020 θα απαιτήσει 25 χιλιάδες τ.χλμ. του θαλάσσιου χώρου, ενώ η εκτιμώμενη αύξηση σε 150 GW το 2030, προϋποθέτει την οριοθέτηση ολοένα και μεγαλύτερου χώρου των ευρωπαϊκών θαλασσών για αυτό το σκοπό, γεγονός που θα δημιουργήσει τριβές με όμορες δραστηριότητες.

Η παραγωγή ενέργειας από υπεράκτια αιολικά πάρκα (σε συνδυασμό με έξυπνα δίκτυα μεταφοράς ενέργειας, πανευρωπαϊκής κλίμακας που απαιτούνται για την εξισορρόπηση προσφοράς-ζήτησης) μπορεί να συμβάλλει ουσιαστικά στην κάλυψη της αυξανόμενης ζήτησης ενέργειας και στην επίτευξη των ενεργειακών στόχων της Ένωσης, είναι αυτονόητο, όμως, ότι θα πρέπει να συνοδεύεται από την εκπόνηση ολοκληρωμένου Θαλάσσιου Χωροταξικού Σχεδιασμού, για τη βιώσιμη αξιοποίηση του πλούτου που κρύβεται στις θάλασσες και για την προστασία του περιβάλλοντος.

Ακόμη σημαντικότερο, σε μια περίοδο που η έρευνα και η εξόρυξη υδρογονανθράκων εξελίσσεται με ταχείς ρυθμούς, με τα κοιτάσματα στη Νοτιοανατολική Μεσόγειο να αποτελούν όχι μόνο πολύτιμο ελληνικό αλλά και ευρωπαϊκό πόρο, και όντας σε θέση να αποτελέσουν τη βασική πηγή ενεργειακού εφοδιασμού για ολόκληρη την ΕΕ, η εκπόνηση ολοκληρωμένου Θαλάσσιου Χωροταξικού Σχεδιασμού και η ασφάλεια των εγκαταστάσεων για την αποφυγή ατυχημάτων και για την προστασία του περιβάλλοντος θα πρέπει να αποτελούν ύψιστη προτεραιότητα.

Σε αυτό το πλαίσιο πρόσφατη απόφαση της Ευρωβουλής αποτελεί σημαντικό βήμα για την αξιοποίηση των υδρογονανθράκων της Νοτιοανατολικής Μεσογείου, καθώς διασφαλίζει ότι οι γεωτρήσεις που θα πραγματοποιηθούν στο μέλλον και οι πλατφόρμες εξόρυξης που πρόκειται να αναπτυχθούν στις ευρωπαϊκές θάλασσες θα υπόκεινται σε αυστηρότατες προϋποθέσεις και στις υψηλότερες δυνατές προδιαγραφές ασφαλείας διασφαλίζοντας παράλληλα την προστασία του περιβάλλοντος.

Τα παραπάνω δείχνουν ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση προσπαθεί να κρατήσει τις λεπτές ισορροπίες μεταξύ της θωράκισης και προστασίας του περιβάλλοντος και της κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης. Άσκηση αναγκαία και εξαιρετικά δύσκολη αλλά όχι ανέφικτη. Η εμπειρία των ανεπτυγμένων βιομηχανικών χωρών του βορρά δείχνει ότι η προστασία του περιβάλλοντος μπορεί και να συμβαδίζει με την οικονομική ανάπτυξη.

Αντιστρέφοντας το ψευδο-δίλημμα Ανάπτυξη ή περιβάλλον: μπορεί άραγε να υπάρξει αποτελεσματική προστασία του περιβάλλοντος χωρίς την βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη που θα την χρηματοδοτήσει και χωρίς την αποτελεσματική λειτουργία θεσμικών και κρατικών οργάνων που θα την διαφυλάξει; Αν κρίνει κανείς από τα περιβαλλοντικά διαπιστευτήρια του ελληνικού κράτους (πυρκαγιές, ανεξέλεγκτες χωματερές, ναυτικά ατυχήματα με περιβαλλοντικές επιπτώσεις, κλπ), η προσπάθεια ανασύστασης ενός αποτελεσματικού κρατικού μηχανισμού μόνο οφέλη μπορεί να έχει για το περιβάλλον της χώρας μας.

Η φετινή Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος ας αποτελέσει μια αφορμή για να επανασχεδιάσουμε τη σχέση μας με το υδάτινο στοιχείο. Η στροφή προς τη θάλασσα και τους πόρους της, η ολιστική αξιοποίηση του θαλάσσιου περιβάλλοντος συνθέτουν ένα μοντέλο «γαλάζιας ανάπτυξης», που μπορεί να δώσει στην Ελλάδα σημαντικές λύσεις σε όλο το φάσμα των προκλήσεων που αντιμετωπίζει.