Κ.Δούκας:Ποιά ήταν η πραγματική῾Ομηρική Ἰθάκη-Μέρος Α’

Δημοσιογραφικές πληροφορίες ἀναφέρουν ὃτι ἡ ΕΡΤ «γυρίζει» ντοκυμαντέρ γιά τήν Ὁμηρική Ἰθάκη. Ἀν ἡ προσπάθεια στηρίζεται ὂχι σέ φολκλορικές καί τουριστικές ἐντυπώσεις, ἀλλά σέ ἱστορικά στοιχεῖα καί, πρό παντός, στό περιεχόμενο τῶν ἐπῶν ὃπως τά ἒγραψε ὁ Ὃμηρος, ὁ μεγαλύτερος ποιητής ὃλων τῶν ἐποχῶν, θά πρέπει τό ἐν λόγω ντοκυμαντέρ νά δώσει ἰδιαίτερη προσοχή στά γεωγραφικά καί ἂλλα δεδομένα τοῦ Ὁμήρου πού περιγράφονται μέ σαφήνεια στήν Ὀδύσσεια, ἀλλά καί στήν Ἰλιάδα. Ἀπό τίς περιγραφές αὐτές προκύπτει ὃτι ἂλλο νησί περιγράφει ὁ Ὃμηρος ὡς  Ἰθάκη, ὀνομάζοντας τό σημερινό Θιάκι ὡς Σάμη, καί «φωτογραφίζει» τήν Λευκάδα.

Του Κώστα Δούκα

Στούς νεωτέρους χρόνους πρῶτος ὑποπτεύθηκε τήν μεγάλη ἀλήθεια στά τέλη τοῦ 19^ου αἰῶνα ὁ παλαιός γυμνασιάρχης ὀνόματι Βρυώνης. Στήν συνέχεια ἐπιβεβαίωσε μέ τό πλούσιο ἀνασκαπτικό καί ἀρχαιολογικό του ἒργο ὁ Γερμανός ἀρχαιολόγος καί ἀρχιτέκτων Γουλιέλμος Ντέρπφελντ (Wilhelm Dörpfeld), ὁ ὁποῖος μάλιστα ἀπεκάλυψε καί ἀρχαῖα θεμέλεια τοῦ ἀνακτόρου τοῦ Ὀδυσσέα στό Στενό Νυδρίου Λευκάδος πρίν ἀπό 120 περίπου χρόνια, τό μεγαλύτερο μέρος τοῦ ὁποίου εἶχε κατακλυσθεῖ ἀπό τά ὑπόγεια νερά.

Ἀλλά στήν ἐποχή ἐκείνη ὁ ἀνασκαφέας δέν εἶχε τήν δυνατότητα καί τά μέσα νά ἀπαντλήσει τά ὑπόγεια ὓδατα, κι ἒτσι τό μεγάλο εὓρημα κατεκαλύφθη πάλι ἀπό τό χῶμα τῆς φιλόστοργης γῆς. Στήν ἲδια περιοχή καί λίγο βορειοδυτικότερα ἀπεκαλύφθησαν 33 βασιλικοί κυκλικοί καί ἐλαφρῶς θολωτοί τύμβοι μέ ἀξιόλογα κτερίσματα, καθώς καί μέ ὑπολείμματα ἀχαϊκῶν ταφικῶν ἐθίμων, πού χρονολογήθηκαν ἀπό τήν Γερμανίδα ἀρχαιολόγο Ἲμα Κίλιαν κατά τήν διάρκεια τριημέρου ἐπιστημονικοῦ συνεδρίου στήν Λευκάδα, γύρω στό 3.000 π.Χ.. ἐνῶ ὁ Ντέρπφελντ εἶχε χρονολογήσει τούς τύμβους γύρω στό 2.000 π.Χ. Καί αὐτή ἡ παλαιοτέρα χρονολόγηση συμπίπτει μέ τήν ἂποψη τοῦ πανεπιστήμονος Ἀριστοτέλη στά «Μετεωρολογικά» ὃτι ὁ Ὃμηρος ἒζησε ὃταν χτιζόταν ἡ Μέμφις (τό σημερινό Κάϊρο) πού ἒγινε ἀπό τόν βασιλιά Μίν γύρω στό 3.200 π. Χ.

ΑΓΝΟΟΥΝΤΑΙ ΟΙ ΕΚΑΤΟΝΤΑΔΕΣ ΗΧΗΡΕΣ ΑΠΟΔΕΙΞΕΙΣ ΠΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΝΤΑΙ ΣΤΑ ΕΠΗ

Τό περίεργο εἶναι  ὃτι τό σπουδαῖο ἒργο τοῦ Ντέρπφελντ παρασιωπήθηκε καί ἐκαλύφθη ἀπό τήν γνωστή ἀρχαιολογική κονιορτό γιά λόγους εὐνοήτους. Θεωρήθηκε ὃτι ὁ Γερμανός ἀρχαιολόγος, εἰδικά γιά τήν Λευκάδα – Ἰθάκη, ἒπεσε ἒξω. Ποιός; Ὁ ἂνθρωπος πού μέ τήν Ὀδύσσεια στά χέρια ξενάγησε τόν Κάϊζερ Γουλιέλμο πού ἒφθασε στήν Λευκάδα μέ τήν θαλαμηγό του, στίς ἀρχαιολογικές του ἀνακαλύψεις. Ὁ ἂνθρωπος πού ἀνέσκαψε ἐπιτυχῶς τίς Μυκῆνες, τήν Τροία (ὡς βοηθός τοῦ Σλῆμαν πού δέν ἦταν ἀρχαιολόγος ἀλλά ἒμπορος), τήν Πύλο, τήν Τύρινθα, ἀκόμη καί τούς Νεωσοίκους τῆς Ζέας στόν Πειραιᾶ. Ἀνέσκαψε ἀκόμη καί τήν Ἰθάκη, ἀλλά δέν βρῆκε τίποτε τό ἀξιόλογο καί ἒστρεψε τήν προσοχή του στήν Λευκάδα προσκομίζοντας πάμπολλες ἀποδείξεις καί ἀρχαιολογικά εὑρήματα.

Πρίν ἀπό 24 χρόνια, τόν Αὒγουστο τοῦ 2002, πραγματοποιήθηκε τριήμερο συνέδριο στήν Κριτονού Κεφαλληνίας, ὃπου προσκληθείς καί ἐγώ ἀνέλυσα τό πρόβλημα τῆς Ἱθάκης, πού διαιωνίζεται ἀπό τήν ἀρχαιότητα μέχρι τῶν ἡμερῶν μας. Ἐκεῖ μοῦ ἀπενεμήθη ἀπό τό Παγκόσμιο Πολιτιστικό Κέντρο τιμητικό δίπλωμα γιά τήν συμβολή μου μέ τό ἐρευνητικό μου ἒργο στήν ἀναζήτηση τῆς γεωγραφικῆς θέσεως τῆς Ὁμηρικῆς Ἰθάκης. Στήν παγκόσμια αὐτή ἐκδήλωση παρίσταντο ἀρκετοί ἐκπρόσωποι τῆς τότε πολιτικῆς καί πολιτιστικῆς ἡγεσίας (ΠΑΣΟΚ τοῦ Ἀνδρέα Παπανδρέου), μέ προεξάρχοντες τόν Γεράσιμο Ἀρσένη (ὑπουργό Ἐθνικῆς Οἰκονομίας), τήν σύζυγό του Λούκα Κατσέλη, (γνωστή ἀπό τόν ὁμώνυμο νόμο της πού προστάτευσε τά νοικοκυριά ἀπό τούς πλειστηριασμούς τῶν funds), τόν Γερ. Ἀποστολάτο κ.ἂ.

Μετά τά ὃσα ἀνέπτυξα στό συνέδριο, ὁ Ἀρσένης εἶπε ὃτι: «μετά τά ὃσα εἶπε ὁ κ. Δούκας, δέν εἶμαι πιά βέβαιος ποιά μπορεῖ νά εἶναι ἡ ἀληθινή Ὁμηρική Ἰθάκη. Πρέπει νά σπάσουμε τό φράγμα τοῦ κατεστημένου καί νά δημιουργήσουμε κοινοπραξία κοινῆς ἒρευνας ἀνασκαφῶν ἀπό τήν Λευκάδα μέχρι τήν Κεφαλληνία προκειμένου νά ἀποκαλυφθεῖ ἡ ἀλήθεια…»  

Ἰδιαίτερα «ἐνοχλητική» ἦταν καί ἡ Λούκα Κατσέλη ὃταν ρώτησε τόν τότε ἐπί κεφαλῆς τῆς Ἀρχαιολογικῆς Ὑπηρεσίας Πατρῶν «ἀπό πότε ἒχουν νά γίνουν ἀνασκαφές στήν Λευκάδα». Κι εκεῖνος ἀπάντησε: «Πάνω ἀπό 100 χρόνια». Κι ὃταν ρωτήθηκε στήν συνέχεια πόσες ἀνασκαφές ἒγιναν στήν Ἰθάκη, ὁ Προϊστάμενος ἀπάντησε: «Ἓγιναν πολλές»!…

‘Ανοίκεια παρέμβαση

Αὐτά γιά τήν ἱστορία. Καί ὀφείλω νά ἀποκαλύψω γιά πρώτη φορά ὃτι ἐνῶ ἀνέπτυσα τήν ἐπιχειρηματολογία τοῦ Ντέρπφελντ (καί τήν δική μου ἀπό τίς ἒρευνες πού ἒκανα) δέχθηκα ἀνοίκεια παρέμβαση ἀπό παρισταμένους Ἰθακησίους, μέ ἀπειλητικές μάλιστα διαθέσεις καί ὓβρεις ἀκόμη, σέ σημεῖο πού ὁ συντονιστής τῆς ἐκδηλώσεως κ. Μεταξάς νά ὑποχρεωθεῖ σέ παρέμβαση ζητῶντας ἐπιστημονική ἐπιχειρηματολογία πρός ἀντιπαράθεση. Φυσικά, κάτω ἀπό τέτοιες μεθοδεύσεις δέν μπορεῖ νά κρυφτεῖ ἡ ἱστορική ἀλήθεια. Καί πρό παντός δέν εἶναι δυνατόν οἱ ξεκάθαρες γεωγραφικές καί τοπογραφικές ἀναφορές τοῦ Ὁμήρου νά ἀγνοηθοῦν. Γι᾽αὐτό θά ἐπιχειρήσω νά συνοψίσω σέ μιά σειρά ἂρθρων τό ἀποδεικτικό ὑλικό τῆς Ὀδύσσειας πού ἀναγνωρίζει τήν Λευκάδα ὡς τήν Ὁμηρική Ἰθάκη.

Ο ΑΠΟΔΕΙΚΤΙΚΟΣ ΑΞΟΝΑΣ

Ἓνας ἀπό τούς βασικούς ἂξονες τῆς ἀποδεικτικῆς διαδικασίας ἑνός σημαίνοντος ἀρχαιολογικοῦ τόπου, εἶναι τό ἀνάκτορο. Ἰθάκη χωρίς ἀνάκτορο δέν νοεῖται. Καί ἀναφέρει ἐπ᾽αὐτοῦ ὁ  Ὃμηρος τά ἑξῆς: Στήν ραψωδία β τῆς Ὀδύσσειας ὁ Τηλέμαχος διαπληκτίζεται μέ τοὐς μνηστῆρες, ἐπειδή δέν τοῦ δίνουν πλοῖο νά πάει στήν Πύλο γιά νά μάθη νέα γιά τόν πατέρα του ἀπό τόν Νέστορα. Καί τί κάνει;

         Τηλέμαχος δ´ἀπάνευθε κιών ἐπί θῖνα θαλάσσης

         χείρας νιψάμενος πολιῆς ἁλός, εὒχετ᾽ Ἀθήνη.

(Χώρια τραβᾶ ἡ Τηλέμαχος στήν ἀμμουδιά τῆς γκρίζας θάλασσας, ἒνιψε τά χέρια του καί προσεύχεται στήν Ἀθηνᾶ).

Αὐτό τί σημαίνει; Τί ἂλλο παρά ὃτι ἡ θάλασσα εἶναι κοντά καί ὃτι τό ἀνάκτορο εἶναι παραλιακό. Δέν θά βρισκόταν σέ κορυφή λόφου ὣστε νά κατέβη 2 μέ 3 χιλιόμετρα ὁ Τηλέμαχος κι ἂλλα τόσα ἐπιστρέφοντας, μόνο καί μόνο γιά νά…πλύνει τά χέρια του καί νά προσευχηθεῖ.

Τί λένε ἐπ᾽αὐτοῦ οἱ ὑποστηρίζοντες τήν λύση τῆς Ἰθάκης; Ὃτι τάχα ὁ Ὃμηρος δέν ἦταν καλά πληροφορημένος (ἀπό ποιούς ἂραγε;) ἢ ἀκόμη ὃτι φαντάστηκε ἀκόμη καί τήν…τοπική γεωγραφία!!

Ἀλλά δέν φτάνει αὐτό. Ὁ Ὃμηρος συνεχίζει στήν ἲδια ραψωδία. Ἡ Ἀθηνᾶ παίρνει τήν μορφή τοῦ Τηλεμάχου καί κατεβαίνει ἀπό τό ἀνάκτορο στό λιμάνι, ἀναζητῶντας πλοῖο γιά τόν Τηλέμαχο. Βρῆκε τό πλοῖο τοῦ Νοήμονα, γιοῦ τοῦ Φρονίου πού τό προσέφερε μετά χαρᾶς στόν Τηλέμαχο καί τό ἒσυρε μάλιστα μέχρι τήν ἂκρη τοῦ λιμανιοῦ (ἐπ᾽ ἐσχατιῇ λιμένος). Ἡ Ἀθηνᾶ παίρνει πάλι τήν μορφή τοῦ Μέντορος καί τρέχει στό ἀνάκτορο νά ἐνημερώσει τόν Τηλέμαχο. Καί οἱ δύο, θεά καί Τηλέμαχος, συνοδευόμενοι ἀπό ὑπηρέτες, πηγαίνουν πάλι στό λιμάνι, ἐπιθεωροῦν τό πλοῖο μέ τούς κωπηλάτες, γυρίζουν στό ἀνάκτορο, παίρνουν τίς τροφές πού ἑτοίμασε ἡ τροφός Εὐρύκλεια γιά τό ταξίδι καί πηγαίνουν πάλι στό λιμάνι ἐπιβιβαζόμενοι γιά τόν ἀπόπλου.

Τί γίνεται ἐδῶ; Ἡ Ἀθηνᾶ ἀνεβοκατεβαίνει 5 φορές ἀπό τά κορφοβούνια στό λιμάνι, μία πού πῆγε νά βρεῖ πλοῖο, δεύτερη πού εἰδοποίησε τόν Τηλέμαχο, τρίτη πού πῆγαν μαζί γιά ἐπιθεώρηση τοῦ πλοίου, τέταρτη πού ξανανέβηκαν στό ἀνάκτορο νά πάρουν τά τρόφιμα καί πέμπτη πού κατέβηκαν ιὃλοι μαζί γιά τό ταξίδι στήν Πύλο. Καί ἡ μέν Ἀθηνᾶ ὡς θεά θά μποροῦσε νά ἀνεβοκατέβη ὃσες φορές ἢθελε. Ἒπρεπε ὃμως καί ὁ Τηλέμαχος νά ἀνεβοκατέβη τρεῖς φορές καί οἱ ὑπηρέτες δύο φορές; Ἒπρεπε. Γιατί ἁπλούστατα – στοιχειῶδες θά ἒλεγε «ὁ Πουαρό” – τό ἀνάκτορο εἶναι παραλιακό. Ἀπέχει ἀπό τήν θάλασσα 150 μέτρα, ὃπως τό ἀπεκάλυψε ὁ Ντέρπφελντ στήν Λευκάδα. Τώρα μεγάλο μέρος τῆς περιοχῆς ἒχει καταληφθεῖ ἀπό τσιμέντα, πάρκιν καί ἰδιοκτησίες, πρός χάριν τοῦ τουρισμοῦ. Κι οὒτε φαντάστηκε τήν τοπική γεωγραφία Ὃμηρος, ἀλλά μέ τίς κωμικές μεταμορφώσεις τῆς Ἀθηνᾶς θέλει νά μᾶς πεῖ ὃτι ἡ Λευκάδα εἶναι ἡ Ἰθάκη του, πού ἒχασε τό ὂνομά της καί ἒγινε Λευκαδία ἀπό τό ἀκρωτήριο τοῦ Λευκάτα καί τήν λευκάδα πέτρην πού ἀναφέρει ὁ ποιητής στό ω τῆς Ὀδύσσειας. Πολύ ἀργότερα ὀνομάστηκε Σάντα Μαύρα ἢ Ἁγία Μαύρα καί σήμερα πάλι Λευκάδα.

Ὃλοι οἱ τόποι ἀλλάζουν ὀνόματα παντού. Μόνο τόν τελευταῖο αἰῶνα στήν Ἀττική ἡ σημερινή Δάφνη λεγόταν ἂλλοτε Κατσιπόδι, ὁ Νέος Κόσμος Δουργούτι, τό Ἑλληνικόν Χασάνι, ἡ Κηφισιά Ἀλωνάρα, ἡ Νέα Ἰωνία Ποδαράδες, ἡ Ἀμφιθέα Βουρλοπόταμος, τό Τατόϊ Δεκέλεια κλπ.  Τό ἲδιο συνέβη καί μέ τήν Ἰθάκη. Πρῶτα ἐπί Ὁμήρου λεγόταν Σάμη, μετά Ἰθάκη, ὓστερα Cephalonia Piccola καί ἀργότερα πάλι Ἰθάκη. Καί γέμισε τό νησί μέ ἓνα σωρό μεταομηρικές ἀναβαπτίσεις. Τό ἲδιο συνέβη καί μέ τήν Κεφαλληνία. Ἐπί Ὃμήρου λεγόταν Δουλίχιον, ἀπό ὃπου κατάγονταν οἱ περισσότεροι μνηστῆρες (52 τόν ἀριθμό ἀπό τούς 108). Κι ἀκόμη τό Δουλίχιον ἐπί Ὁμήρου ἦταν ὁ σιτοβολῶνας τοῦ βασιλείου τοῦ Ὀδυσσέα. Πολύπυρον καί ποιεῖεν λέει ὁ ποιητής. Ἡ Κέρκυρα κάποτε λεγόταν Κόρκυρα, μετά Κορυφή (ἐξ οὗ καί τό διεθνές της ὂνομα Korfu) καί μετέπειτα Κέρκυρα. Ἡ Σάμος λεγόταν πρῶτα Μελάμφυλλος καί μετά Παρθενία. Ὁ Νεῖλος πρῶτα λεγόταν Ἀετός, μετά Ὠκεάνη, ἐπί Ὁμήρου Αἲγυπτος ποταμός καί τελικά Νεῖλος. Ἡ Χερώνεια πρῶτα λεγόταν Ἂρνη (ἒτσι τήν γνωρίζει ὁ Ὃμηρος). Οἱ Δελφοί Πυθών κλπ.

Καί τώρα μᾶς λένε ὃτι ὁ Ὃμηρος (ἀγνώστων λοιπῶν στοιχείων, ἂν καί φέρεται λανθασμένα ὃτι ἦταν σύγχρονος τοῦ Ἠσιόδου, γιά τόν ὁποῖο γνωρίζουμε τά πάντα) “φαντάστηκε” ἀκόμη καί τήν τοπική γεωγραφία. Ἀλλά τότε γιατί οἱ ὑποστηρίζοντες τήν λύση τῆς Ἰθάκης προσπαθοῦν νά προσαρμόσουν τό κληρονομημένο ἀπό τήν παράδοση ὂνομα τῆς νήσου μέ τά δεδομένα τοῦ ἒπους; Ἢ μάλλον μέ…ὃσα τούς συμφέρει; Τί ἒχουν νά μᾶς ποῦν γιά τήν πρώτην ἀκτήν Ἰθάκης τῆς ραψωδίας ὂμικρον, γιά τήν ᾽Αστερίδα, γιά τήν πολυνησία τῆς Ἰθάκης, γιά τήν δυνατότητα μεταβάσεως μέ τά πόδια στήν νῆσο κλπ.;

Γιά ὃλα αὐτά καί ἂλλα θά δοθοῦν ἠχηρές καί τεκμηριωμένες ἀπαντήσεις σέ προσεχῆ ἂρθρα. Ὁ Ἡρόδοτος καί ὁ Θουκυδίδης ἒβλεπαν στά Ὁμηρικά ἒπη ὂχι μόνο τό μέγα ποιητικό ἒργο, ἀλλά καί τήν πηγή τῆς παλαιοτέρας ἱστορίας καί γεωγραφίας. Μάλιστα ὁ γεωγράφος Στράβων χαρακτηρίζει τόν Ὃμηρο ὡς τόν πατέρα τῆς γεωγραφικῆς ἐπιστήμης. Καί σέ τί ἂραγε ἒβλαψαν τήν ὡραιότητα τῶν ἒργων τοῦ Σαίξπηρ ( π.χ. ὁ ἐμπορος τῆς Βενετίας) καί τοῦ Σίλλερ, πού ἀναφέρονται σέ γεωγραφικές περιοχές μέ τίς συνήθειες τῶν λαῶν καί τήν ἱστορία τους;

Ὑπομονή καί ὃλα θά μποῦν μεθοδικά στήν σειρά τους καί θά φωτίσουν ἂπλετα τό ὁμηρικό ἒργο μέ μιά σύγχρονη ἀντίληψη καί ἑρμηνεία τῶν ἱστορικῶν γεγονότων πού ἀφηγεῖται ὁ ποιητής, ἀλλά καί μέ μία διεισδυτική ἀνάλυση τῶν ἐπῶν, πού δέν ἒχει γίνει ποτέ ἀπό κανένα πανεπιστήμιο, λύκειο, γυμνάσιο ἢ κολλέγιο.

Το άρθρο συνεχίζεται 02 Ιουνίου 2024 

Ο Κώστας Δούκας είναι δημοσιογράφος  (μέλος της ΕΣΗΕΑ) ειδικευμένος στο ναυτιλιακό ρεπορτάζ, ερευνητής και συγγραφέας (μέλος της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών). Ασχολείται επί 40ετία με την ομηρική γραμματεία. Έχει μεταφράσει την Ιλιάδα και την Οδύσσεια σε πεζό λόγο και, τελευταία, σε έμμετρο μετά σχολίων, με την διάσωση του 80% των λέξεων του Ομήρου. Όλα τα άρθρα του ιδίου εδώ.