Μελάνυδρος καί τυκτή καλλίρροος κρήνη εἶναι ἐπίθετα τῆς ἲδιας πηγῆς.ΠΟΥ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΑΝΑΖΗΤΗΘΕΙ ΤΟ ΣΠΟΥΔΑΙΟ ΑΥΤΟ ΥΔΡΕΥΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΠΟΥ ΘΑ ΛΥΣΕΙ ΟΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΙΘΑΚΗΣ
Του Κώστα Δούκα
Μία ἀπό τίς πιό ἠχηρές ἀποδείξεις τῆς ἀληθινῆς Ὁμηρικῆς Ἰθάκης εἶναι ἡ μελάνυδρος κρήνη. Ἂν βρεθεῖ αὐτή ἡ κρήνη, ὃπως τήν περιγράφει μέ κάθε λεπτομέρεια ὁ Ὃμηρος, θά ἒχει λυθεῖ καί τό πρόβλημα τῆς Ἱθάκης. Οἱ χωρίζοντες, δηλαδή ἐκεῖνοι πού πιστεύουν ὃτι ἂλλος ποιητής ἒγραψε τήν Ἰλιάδα καί ἂλλος τήν Ὀδύσσεια, (κάτι πού ἀπορρίπτει ἀκόμη καί ὁ Γκαῖτε) δέν ἒχουν ἐξηγήσει πῶς ἡ περιγραφή τῆς μελανύδρου γίνεται τόσο στἠν Ἰλιάδα, ὃσο καί στήν Ὀδύσσεια. Δηλαδή ὁ ἓνας ποιητής ὰντέγραψε τόν…ἂλλο ποιητή; Τό ἐρώτημα αὐτό ἒθεσε μία κυρία στόν Μάρκ Τουέϊν ὃταν τό Ὁμηρικό Ζἠτημα ἀπασχολοῦσε ἒντονα ὁλόκληρο τόν πλανήτη. Καί ὁ χιουμορίστας συγγραφέας τῆς ἀπάντησε: Ἒχετε δίκιο, κυρία μου, ἂλλος ἒγραψε τήν Ἰλιάδα καί ἂλλος τήν Ὀδύσσεια. Μόνο πού κατά σύμπτωση καί ὁ δεύτερος ποιητής ὀνομαζόταν κι αὐτός Ὃμηρος…
Ἡ μελάνυδρος περιγράφεται τόσο στήν ραψωδία τῆς Ἰλιάδος Ι 14, ὃσο καί στήν ραψωδία τῆς Ὀδὐσσειας υ 158 καί ρ 299. Ἡ ταυτόσημη ἀναφορά τοῦ Ὁμήρου καί στά δύο ἒπη ἐπιμαρτυρεῖ ὃτι εἶχε προσλαμβάνουσες παραστάσεις ἀπό τήν πατρίδα του ἢ ἀπό κάπου ἀλλοῦ. Αὐτό ἰσχύει γιά ὃλους τούς ποιητές καί συγγραφεῖς. Ὃταν ὁ Σικελιανός ἀκουμποῦσε τήν παλάμη του στό φέρετρο τοῦ μεγάλου βάρδου μας Κωστή Παλαμᾶ καί βροντοφωνοῦσε « ἠχῆστε οἱ σάλπιγγες…», ἒπρεπε πρωτίστως νά γνωρίζει τί εἶναι οἱ σάλπιγγες καί πῶς ἠχοῦν αὐτές.
Ὃταν στό Ι 14 τῆς Ἰλιάδος, ἐντελῶς ἀπροσδόκητα, ὁ Ὃμηρος ἀναφέρει ὃτι ὁ Ἀγαμέμνων, ἀνησυχῶντας φοβερά γιά τήν ἒκβαση τοῦ πολέμου, δακρύζει, ἒπρεπε τό δάκρυ αὐτό, κατά τήν ἡρωική ἐκείνη ἐποχή, νά εἶναι ἀντάξιο ποιητικά καί μεγαλοπρεπές ἑνός βασιλέως καί ἀρχιστρατήγου τῶν Ἀχαιῶν, Δαναῶν καί Ἀργείων. Γι᾽ αὐτό χρησιμοποιήθηκε μία εἰκόνα πού ἒβλεπε ὁ ποιητής στήν πατρίδα του τήν Ἰθάκη. Διότι τέτοια πηγή, πού τροφοδοτοῦσε μία κρήνη, ὑπάρχει σέ ὃλη τήν διάρκεια τῶν αἰώνων στήν Λευκάδα. Κι αὐτή ἡ κρήνη περιγράφεται στήν Ἰλιάδα ὡς ἑξῆς:
… ἀν δ᾽ Ἀγαμέμνων
ἳστατο δάκρυ χέων ὣς τε κρήνη μελάνυδρος,
ἣ κατ᾽ αἰγύλιπος πέτρης δνοφερόν χαίει ὓδωρ·
ὡς ὁ βαρύ στενάχων ἒπε᾽ Ἀργίοισι μετηύδα·
Σέ ἒμμετρη μετάφραση τοῦ γράφοντος:
….. κι ὁ Ἀγαμέμνων
ἀνέστη δάκρυ χύνοντας, σάν ἀπό κρήνη μελάνυδρο
πού ὓδωρ χύνει σκοτεινό ἀπό πέτρα ἀπόκρημνη.
Ἒτσι βαρειά στενάζοντας μίλησε στούς Ἀργείους.
Κατ᾽ ἀρχάς ἡ ταυτόχρονη άναφορά τῆς σπουδαίας αὐτῆς παρομοιώσεως, τόσο στήν Ίλιάδα ὃσο καί στην Ὀδύσσεια, ἀποτελεῖ μία ἠχηρή ἀπάντηση στούς χωρίζοντες, ὃτι ἓνας ποιητικός νοῦς ἒγραψε τά δύο ἒπη. Ἀς δοῦμε ὃμως ἀναλυτικότερα τούς στίχους αὐτούς. Στήν σημερινή Ἰθάκη τέτοια κρήνη μελάνυδρος δέν ὑπάρχει. ¨Ωστόσο «υπάρχει μία ἐπιγραφή γιά τούς ἀδαεῖς ἐπισκέπτες καί ξένους τουρίστες πού γράφει: «Πρός μελάνυθρον). Ἀκόμη καί τό ὁμηρικό λεξικό Πανταζίδη ἐκπλήσσεται γιά τήν ἀναφορά τῆς μελανύδρου ὡς…μελανύθρου! Γράφει ὁ λεξικογράφος:
«Παριεργείας χάριν σημειωτέον ὃτι ὀνομάζεται σήμερον ἐν Ἰθάκη κρήνη τις μελάνυθρος, βεβαίως ἐκ τοῦ ὁμηρικοῦ ἐπιθέτου, ὡς κυρίου ὀνόματος ἐκληφθέντος, κατά τροπήν τοῦ δ εἰς θ…».
Δέν θά ἐπιμείνουμε περισσότερο ἐπί τῆς παραδόξου αὐτῆς μεταομηρικῆς ἀναβαπτίσεως. Θά ἐπικεντρώσουμε στήν οὐσία τῆς ἀναφορᾶς. Στήν Λευκάδα λοιπόν ἡ μελάνυδρος βρίσκεται στήν θέση της ἐπί αίῶνες ἀναλλοίωτη. Εἶναι οἱ Καταρράκτες τοῦ Νυδρίου, πού ἀποτελοῦν τίς πηγές τοῦ Δημοσάρι. Ὑπάρχει ἐκεῖ κρημνώδης πέτρα (αἰγύλιψ πέτρη) ὒψους 40 καί πλέον μέτρων, ἀπό ὃπου ρέουν ὁλοχρονίς καί κατακρημνίζονται χιλιάδες τόννοι νεροῦ, πού γεμίζουν μία πρώτη λίμνη καί ἐν συνεχεία μία δεύτερη. Λόγω ὑποφωτισμοῦ τοῦ προκατακλυσμιαίου φαραγγιοῦ, ἀλλά καί μεγάλου βάθους τῆς λίμνης, τό νερό εἶναι πρασινόφαιο καί ἀδιαφανές, δηλαδή εἶναι δνοφερόν ὓδωρ (σκοτεινό νερό). Ἲσως ἀπό τήν παρομοίωση αὐτή καί τό ὑποβλητικό τοπίο, πού ἀπαντᾶται ἀπό ὃλα τά νησιά τοῦ Ἰονίου μόνο στήν Λευκάδα καί χρησιμοποιήθηκε ἀπό τόν Ὃμηρο γιά νά προσδώσει τό ἀνάλογο μεγαλεῖο στό σκοτεινό δάκρυ τοῦ Ἀγαμέμνονος, νά σώθηκε ἡ παροιμιακή ἒκφραση «κλαίω μέ μαῦρο δάκρυ».
Ἀλλά ἀς ἐπικεντρώσουμε στά ἀρχαιολογικά στοιχεῖα. Ὁ Γουλιέλμος Νταίρπφελντ ἐπεσήμανε μία κρήνη στήν Παλαιοκατούνας, τήν ὁποία θεώρησε ὡς τήν μελάνυδρον κρήνην, διότι στήν περιοχή αὐτή ὑπάρχει κατά τόν ἀρχαιλόγο ὑπόστρωμα γύψου στό ἒδαφος πού μαυρίζει τό νερό. Ὁ ἲδιος ἀπεκάλυψε ἐκτενές σωληνοειδές δίκτυο 1.500 περίπου μέτρων δύο διαφορετικῶν κατασκευῶν. Ὑπάρχουν κωνικοί σωλῆνες πήλινοι ἑνούμενοι μεταξύ τους χωρίς ἐνισχυτικό δακτύλιο στό σημεῖο τῆς ἑνώσεως, μυκηναϊκῆς χρονολογίας, ἀλλά καί νεώτεροι σωλῆνες ἐνισχυμένες μέ δακτύλιο, γιά νά μή σπάζουν ἀπό τήν ὁρμητική ροή τῶν ὑδάτων. Ὁ Νταίρπφελντ πού γνώριζε ἀπταίστως ἀρχαία καί νέα ἑλληνικά, πῆγε στήν Παλαιοκατούνα ἐπειδή ἂκουσε ἀπό τούς κατοίκους ὃτι ἡ περιοχή ὀνομαζόταν Μαυρονέρι, δηλαδή πιστή μετάφραση τῆς μελανύδρου. Νόμιζε στήν ἀρχή ὃτι οἱ κάτοικοι ἢθελαν νά τόν παραπείσουν, ἀλλά ἡ ἒκπληξή του ἦταν μεγάλη ὃταν πληροφορήθηκε ὃτι ἡ ὀνομασία αὐτή ὑπῆρχε τά τελευταῖα 500 χρόνια τουλάχιστον.
Ἡ δική μου ἂποψη πάντως ἐπί τῆς μελανύδρου εἶναι ἡ ἑξῆς: Τό νερό τῆς μελανύδρου πηγῆς ἀπό τίς πηγές τοῦ Δημοσάρι ἒπρεπε νά καταλήγουν διά τῶν σωληνώσεων στήν πεδιάδα τοῦ Νυδρίου, ὃπου τρεῖς προηγούμενοι βασιλεῖς, ὁ Ἲθακος, ἡ Νήριτος καί ὁ Πολύκτωρ εἶχαν δημιουργήσει ἓνα σημαντικό ὑδρευτικό ἒργο, τήν τυκτήν μελάνυδρον κρήνην, περιγραφή τῆς ὁποίας θά παραθέσουμε στήν συνέχεια. Ἡ ἀρχική ἐντύπωση περί πτώσεως τῶν ὑδάτων ἀπό ὑψηλό βράχο καί ἡ ἐκ τούτου ὀνομασία τῆς μελανύδρου διατηρήθηκε καί ἐπί τῆς καλλιρρόου τυκτῆς κρήνης, τῆς ἲδιας πού ἒστειλε ἡ Εὐρύκλεια τίς θεραπαινίδες τήν ἡμέρα τῆς μνηστηροφονίας νά φέρουν νερό ἐπειδή ἑόρταζε ὁ Ἀπόλλων (πού ἀποδεδειγμένα λατρευόταν στήν Λευκάδα, ὃπου άνακαλύφθηκαν καί ἐρείπια ἱεροῦ) καί οἱ μνηστῆρες.
Συγκεκριμένα ἀναφέρει ὁ ποιητής τίς ὁδηγίες τῆς ἐπιστάτριας:
…ταί δέ μεθ᾽ ὓδωρ
ἒρχεσθαι κρήνηνδε, καί οἲσετε θᾶσσον ἰοῦσαι
(Ὓδωρ οἱ ἂλλες ἀπό τήν κρήνη παρευθύς νά πᾶτε νά φέρετε).
Αὐτή ἡ προτροπή τῆς Εὐρύκλειας δηλώνει ὃτι ἡ μελάνυδρος κρήνη δέν θά βρισκόταν μακριά, ἀλλά ἐγγύς τῶν ἀνακτόρων. Καί πῆγαν ἐκεῖ 20 ὑπηρέτριες νά φέρουν νερό. Ἡ ἐντολή τῆς Εὐρύκλειας ἦταν νά μήν άργήσουν οἱ ὑπηρέτριες, ὃπως συνήθως κάνουν οἱ κοπέλες συζητῶντας στίς κρήνες. Διότι, ἂν ἡ κρήνη βρισκόταν μακριά, οἱ θεραπαινίδες θά ἀργοῦσαν, ὁπότε δέν χρειαζόταν ἡ παραίνεση οἲσετε θᾶσσον ἰοῦσαι (νά φέρετε νερό χωρίς ἀργοπορία).
Ἡ πλήρης περιγραφή τῆς κρήνης γίνεται στήν ραψωδία τῆς Ὀδύσσειας ρ 204-211 πού ἀναφέρει τά ἐξῆς:
ἀλλ᾽ ὃτε δή στείχοντες κάτα παιπαλόεσσαν
ἂστεος ἐγγύς ἒσαν καί ἐπί κρήνην ἀφίκοντο
τυκτήν καλλίρρον, ὃθεν ὑδρεύοντο πολίται,
τήν ποίησ᾽ Ἲθακος καί Νήριτος ἠδέ Πολύκτωρ·
ἀμφί δ᾽ αἰγείρων ὑδατοτρεφέων ἦν ἂλσος,
πάντοσε κυκλοτερές, κατά δέ ψυχρόν ῥέεν ὓδωρ
ὑψώθεν ἐκ πέτρης· βωμός δ᾽ ἐφύπερθε τέτυκτο
νυμφάων, ὃθι πάντες ἐπιρρέζεσκον ὁδῖται·
Ἒμμετρη μετάφραση ὑποφαινομένου:
Ἀλλά καθώς ἐβάδιζαν σέ ἀπότομη ὁδό
ἐγγύς ἦσαν τοῦ ἂστεος καί ἒφθασαν στήν κρήνη
τήν τεχνιτή καλλίρροη, γιά πολιτῶν τήν ὓδρευση,
τήν ἒφτιασαν ὁ Ἲθακος, Νήριτος καί Πολύκτωρ·
καί δάσος μέ ὑδατοτρεφεῖς λεῦκες ἦταν τριγύρω,
ἀπό παντοῦ κυκλοτερῶς, ψυχρόν ὓδωρ κατέρρεε
ψηλά ᾽πο πέτρα, καί βωμός ἐπάνω εἶχε φτιαχθῆ
στίς Νύμφες, ὃπου προσεύχονταν ὃλ´ οἱ περαστικοί·
Ἡ λογική σειρά τῶν πραγμάτων ἒχει ὡς ἑξῆς: Ἡ μελάνυδρος κρήνη παρεῖχε τό νερό ὁλοχρονίς σέ μεγάλες ποσότητες πρὀς τήν εὒφορη πεδιάδα τοῦ Νυδρίου, ἀναβλύζοντας παντοῦ καί σχηματίζοντας τούς ἀρδμούς ἐπηετανούς, δηλ. τούς αὒλακες διαρκοῦς ροῆς, τίς πηγές, τίς κρῆνες κλπ. Ἓνα μέρος ἀπό τά ἂφθονα νερά διοχετευόταν μέ τίς κωνικές σωληνώσεις πού ἀπεκάλυψε ἡ σκαπάνη τοῦ Νταίρπφελντ στήν τυκτήν καλλίρροον κρήνην, ἐγγύς τοῦ ἀνακτόρου, κατ᾽ ἐκτίμηση περί τά 500 μέτρα. Ὁ ἀγωγός κωνικῶν σωληνώσεων εἶχε κατεύθυνση ἀπό τήν Παλαιοκατούνα πρός τό οἰκοδόμημα Ρ (δηλαδή τό ἀνάκτορο) καί τούς βασιλικούς τάφους R πού ἀπεκάλυψε ἡ σκαπάνη τοῦ Νταίρπφελντ, διότι δέν ἦταν δυνατόν νά μεταβαίνουν οἱ θεραπαινίδες σέ λόφο γιά νά φέρουν νερό. Ὁ ἀγωγός λοιπόν θά κατέληγε στούς πρόποδες τῆς Παλαιοκατούνας, ἢτοι στά δυτικά ὃρια τῆς πεδιάδος τοῦ Νυδρίου. Ἑπομένως οἱ λέξεις τυκτή καλλίρροος κρήνη καί μελάνυδρος ἀποτελοῦν ἐπιθετικούς προσδιορισμούς τῆς ἲδιας πηγῆς, ἐκείνης πού χαίει δνοφερόν ὓδωρ ὑψόθεν ἐκ πέτρης, ἢτοι Καταρράκτες. Θά πρέπει λοιπόν τό ἀρχαιολογικό ἐνδιαφέρον, μέ τά σύγχρονα μέσα πού διαθέτει, νά ἐπικεντρώσει τήν προσοχή του στήν περιοχή αὐτή τῆς πεδιάδος τοῦ Νυδρίου γιά τήν ἐπισήμανση σημαντικοῦ γιά τήν ἐποχή ὑδρευτικοῦ ἒργου, πού κατασκεύασαν τρεῖς παλαιότεροι βασιλεῖς τῆς Ἰθάκης, μέ βωμό νυμφῶν πού χορεύουν καί προσβάσιμο στούς περαστικούς (ὁδῖται) γιά να ξεδιψάσουν καί νά προσευχηθοῦν. Ἠ ἀποκάλυψη τέτοιου ἒργου, τό ἐπαναλαμβάνουμε, πού πρέπει νά βρίσκεται σέ βάθος 5 καί πλέον μ. Στήν πεδιάδα τοῦ Νυδρίου, θά μποροῦσε νά λύσει ὁριστικῶς τό πρόβλημα τῆς Ἰθάκης. Πόσο ἐφικτό ὃμως εἶναι αὐτό, ὃταν ὁλόκληρη σχεδόν ἡ πεδιάδα τοῦ Νυδρίου ἒχει κατακλυσθεῖ ἀπό οἰκοδομές καί ἰδιοκτησίες; Καί πόση ὑπηρεσιακή διάθεση ὑπάρχει γιά ἒρευνα ένώπιον τοῦ μεγάλου τουριστικοῦ ένδιαφέροντος πού ὑπάρχει γιά τήν περιοχή αὐτή;
(ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ)
Δείτε τα προηγούμενα άρθρα εδώ
Ο Κώστας Δούκας είναι δημοσιογράφος (μέλος της ΕΣΗΕΑ) ειδικευμένος στο ναυτιλιακό ρεπορτάζ, ερευνητής και συγγραφέας (μέλος της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών). Ασχολείται επί 40ετία με την ομηρική γραμματεία. Έχει μεταφράσει την Ιλιάδα και την Οδύσσεια σε πεζό λόγο και, τελευταία, σε έμμετρο μετά σχολίων, με την διάσωση του 80% των λέξεων του Ομήρου. Όλα τα άρθρα του ιδίου εδώ.
