Ζερεφός:Υπό κλιματική απειλή τα δάση της Ελλάδας-Έρευνα ΕΑΔΟ

Της Αγγελικής Γυπάκη 

Η προστασία των δασών της Ελλάδας απασχόλησε την Τρίτη 02/05/23 την εκδήλωση παρουσίασης της Έκθεσης: «Η Ανθεκτικότητα των Ελληνικών Δασικών Οικοσυστημάτων στην Κλιματική Αλλαγή», που πραγματοποιήθηκε στην Ακαδημία Αθηνών. Είναι το αποτέλεσμα μια πολυσήμαντης έρευνας που συντόνισε το Κέντρο Ερεύνης Φυσικής της Ατμοσφαίρας & Κλιματολογίας της Ακαδημίας Αθηνών και ο καθηγητής και Γ.Γ.της Ακαδημίας Αθηνών  Χρήστος Ζερεφός. 

Στον χαιρετισμό μου ο υπουργός Κλιματικής Κρίσης και Πολιτικής Προστασίας Χρήστος Στυλιανίδης τόνισε την ανάγκη της πρόληψης για την αντιμετώπιση των δραματικών συνεπειών της κλιματικής κρίσης όπως είναι οι πυρκαγιές.

Από την πλευρά του ο καθηγητής και Εθνικός Εκπρόσωπος για την Κλιματική Αλλαγή  κ. Χρήστος  Ζερεφός τόνισε μεταξύ άλλων την μεγάλη σημασία της Έκθεσης στην καλύτερη κατανόηση αλλά και στην ανάδειξη των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στο σημαντικό φυσικό αλλά και οικονομικό κεφάλαιο της χώρας μας, τα δασικά οικοσυστήματα. Όπως είπε, με την κατάλληλη πρόληψη μέσω των στόχων και των μέτρων που περιλαμβάνονται στην έκθεση, τα δάση θα μπορέσουν να γίνουν ανθεκτικότερα στην κλιματική αλλαγή ώστε να συνεχίσουν να προσφέρουν τις πολλαπλές οικοσυστημικές υπηρεσίες τους. Εξάλλου, αποτελούν μέρος της λύσης του προβλήματος της κλιματικής κρίσης λειτουργώντας ως φυσικές αποθήκες άνθρακα.

Ο πλούτος του ελληνικού φυσικού περιβάλλοντος

Η μεγάλη ποικιλότητα της βλάστησης στην Ελλάδα μπορεί να αποδοθεί στη γεωγραφική της θέση, στο πολυσχιδές και έντονο ανάγλυφό της που δημιουργεί και ποικίλους κλιματικούς τύπους και στην πλούσια γεωλογική της ιστορία. Τα  ανώτερα φυτά στην Ελλάδα, διαθέτουν επίσης σημαντική γενετική ποικιλότητα και παρουσιάζουν υψηλή γενετική διαφοροποίηση.

Ο πλούτος και η σημαντική οικολογική αξία της βιοποικιλότητας και του φυσικού περιβάλλοντος της Ελλάδας αποτυπώνονται και στις περιοχές που περιλαμβάνονται στο Ευρωπαϊκό Οικολογικό Δίκτυο Natura 2000. Μετά την πρόσφατη αναθεώρηση του εθνικού καταλόγου των περιοχών του Δικτύου Natura (ΦΕΚ B 4432/15.12.2017), η Ελλάδα αριθμεί 446 περιοχές για τις οποίες το καθεστώς προστασίας είναι πλέον θεσμικά κατοχυρωμένο.

Στο πλαίσιο της μεγάλης βιοποικιλότητας της Ελλάδας, η Ελλάδα διαθέτει και σημαντική ποικιλότητα δασικών τύπων βλάστησης. Ενδεικτικό είναι ότι στη χώρα μας έχουν καταγραφεί 28 δασικοί τύποι οικοτόπων σύμφωνα με την Οδηγία 92/43/EE, που αποτελεί τον τρίτο μεγαλύτερο αριθμό τύπων οικοτόπων ανάμεσα σε όλα τα Κράτη-Μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ο σημαντικός πλούτος της βιοποικιλότητας της χώρας μαζί με το ήπιο μεσογειακό της κλίμα αποτελούν τη φυσική άμυνα απέναντι  στις επιπτώσεις της ανθρωπογενούς κλιματική αλλαγή.

Οι κίνδυνοι και το…2050

Σύμφωνα με την Έκθεση, η ανθρωπογενής αλλαγή του κλίματος στην Ελλάδα, εκτιμάται ότι θα είναι περισσότερο έντονη μετά το 2050.

Στο χειρότερο σενάριο εκπομπών (RCP8.5), αναμένονται κλιματικές συνθήκες που έντονα επηρεάζουν την ανθεκτικότητα των Ελληνικών δασών. Οι συνθήκες αυτές περιλαμβάνουν:

• την αύξηση της μέσης θερμοκρασίας,
• τη μείωση της βροχόπτωσης (πιο έντονη στα νοτιότερα της χώρας),
• την αύξηση των ημερών με υψηλές μεσημβρινές και
• νυχτερινές τιμές θερμοκρασίας του αέρα και την αύξηση του αριθμού συνεχόμενων ξηρών ημερών.

Η υπολογιζόμενη επικράτηση ημιερημικών κλιματικών συνθηκών σε μεγάλα τμήματα της ανατολικής χώρας και η αύξηση του αριθμού των ημερών με ακραίο κίνδυνο πυρκαγιάς κατά τη θερμή περίοδο του έτους απειλούν μαζί με άλλους παράγοντες τα δάση της χώρας.

• Από την Έκθεση προκύπτει ότι αναμένονται σημαντικές απώλειες κλιματικά κατάλληλων περιοχών σε σημαντικά δασικά είδη της Ελλάδας που απαντώνται σε ορεινές περιοχές, όπως η μαύρη πεύκη, η πλατύφυλλη δρυς και η οξιά.

Τα είδη της ευ μεσογειακής ζώνης παρουσιάζουν μία σχετικά υψηλότερη ανθεκτικότητα στην ξηρασία, αν και υπό τα πιο απαισιόδοξα σενάρια τα κλιματικά κατάλληλα ενδιαιτήματα και για αυτά τα είδη μπορεί να περιορισθούν.

Οι μελλοντικές κλιματικές συνθήκες αναμένεται να έχουν επιπτώσεις στην έναρξη και στην εξάπλωση των δασικών πυρκαγιών, οι οποίες εξαρτώνται, εκτός από τις μετεωρολογικές συνθήκες τόσο από τα βιοφυσικά χαρακτηριστικά της βλάστησης, όσο και από την θέση, την τοπογραφία και την ιστορικότητα της περιοχής στην εμφάνιση δασικών πυρκαγιών. Στατιστικά η ετήσια καμένη έκταση στην Ελλάδα παρουσιάζει διαχρονικά ελαφρώς αυξητική τάση, ενώ χωρικά οι περιοχές της χώρας που πλήττονται περισσότερο από δασικές πυρκαγιές είναι η Στερεά Ελλάδα και η Πελοπόννησος.

Κατά τις ερχόμενες δεκαετίες αναμένεται να εκδηλωθούν δασικές πυρκαγιές με αυξανόμενο μέγεθος και ένταση, λόγω της σημαντικής αύξησης του αριθμού των ημερών με καιρικές συνθήκες που ευνοούν την έναρξη και εξάπλωση των δασικών πυρκαγιών. Μεγαλύτερο θα είναι το πρόβλημα στις περιοχές με πευκοδάση, όπου οι μεγάλες πυρκαγιές θα είναι πολύ δύσκολο να ελεγχθούν από την άνοιξη έως το φθινόπωρο, όχι μόνο σε περιοχές με πολύπλοκο ανάγλυφο αλλά και σε εκτάσεις με θαμνώδη βλάστηση.

Οι παράπλευρες απώλειες

Αρνητικές επιπτώσεις αναμένονται σε πολλούς τομείς της οικονομίας και στη ζωή των πολιτών. Πολυάριθμες οικίες, τουριστικές εγκαταστάσεις, γεωργικές εκμεταλλεύσεις και βιομηχανικές υποδομές θα επηρεαστούν, ιδιαίτερα στη ζώνη διεπαφής του οικιστικού ιστού – φυσικού περιβάλλοντος όπου και τα προληπτικά μέτρα προστασίας από τις πυρκαγιές κρίνονται επιτακτικά αναγκαία.

Αναμένεται ότι φυσικές περιοχές που αποτελούν ενδιαιτήματα της άγριας ζωής, χλωρίδας και πανίδας θα αντιμετωπίσουν επίσης έντονες και μεγάλες πυρκαγιές. Ιδιαίτερη έμφαση προληπτικής διαχείρισης θα πρέπει να δοθεί στις προστατευόμενες περιοχές, αλλά και εκείνες που φιλοξενούν ιστορικά και πολιτισμικά στοιχεία  της χώρας.

Το οικονομικό κόστος των δασικών πυρκαγιών

Οι εκτιμήσεις της ετήσιας αξίας των οικοσυστημικών υπηρεσιών των δασών κυμαίνονται  από περίπου 30 € ανά στρέμμα έως 126.2 € ανά στρέμμα ανάλογα με την  εκτίμηση.  Επομένως, μία πυρκαγιά η οποία θα κάψει 1.000 στρέμματα δασικής έκτασης θα δημιουργήσει ετήσιες ζημίες που ανάλογα με την προσέγγιση θα κυμαίνονται μεταξύ 30.000€ και 126.200€. Οι ζημίες αυτές αναφέρονται μόνο σε απώλειες οικοσυστημικών υπηρεσιών και δεν περιλαμβάνουν κόστη τα οποία σχετίζονται με καταστροφές σε υποδομές ή ακίνητη περιουσία, καθώς και σε τραυματισμούς ή απώλειες σε ανθρώπινες ζωές. Συνεπώς, τα έργα προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή,  θα οδηγήσουν σε σημαντικά οφέλη στις οικοσυστημικές υπηρεσίες.

Τα παραγωγικά ελληνικά δάση τα οποία καλύπτουν συνολική έκταση 39 εκατ. στρεμμάτων δημιουργούν σε ετήσια βάση οικοσυστημικές υπηρεσίες των οποίων η συνολική αξία ξεπερνά τα 2,83 δις. €/έτος με βαθμό βεβαιότητας 90%. Σε ότι αφορά την συνολική αξία των Ελληνικών παραγωγικών δασών, αξίζει να σημειωθεί ότι η κεφαλαιοποιημένη αξία διατήρησης των δασών για τα επόμενα 100 χρόνια, με τον ίδιο βαθμό βεβαιότητας και με κοινωνικό επιτόκιο προεξόφλησης 1%  είναι πάνω από 176 δις. €., ενώ η αειφορική αξία διατήρησης των δασών για ένα πολύ μεγαλύτερο χρονικό ορίζοντα ξεπερνά από 283 δις. €.

Προτάσεις δασικής πολιτικής

Για την προστασία από τις πυρκαγιές είναι αναγκαία η επιστημονική διαχείριση της βλάστησης και της διαθέσιμης καύσιμης ύλης, που να εφαρμόζεται στρατηγικά κυρίως γύρω από περιοχές και εγκαταστάσεις που έχουν υψηλό κίνδυνο και τρωτότητα. Δυστυχώς η διεθνής πρακτική δείχνει ότι επικεντρωνόμαστε περισσότερο στην προστασία των οικισμών, παρά στην αποκατάσταση του οικολογικού ρόλου της φωτιάς στο συνολικό φυσικό οικοσύστημα.

Η προληπτική ολιστική διαχείριση του τοπίου και της οικιστικής κοινότητας/ ανάπτυξης και η προσαρμοστική δασική διαχείριση, είναι φυσικά μια αδήριτη ανάγκη. Για τον λόγο αυτό χρειάζονται μέτρα δασικής πολιτικής και διαχείρισης που μεγιστοποιούν την προσαρμογή του δάσους στην κλιματική αλλαγή, ελαχιστοποιούν τον κίνδυνο των πυρκαγιών, ενώ παράλληλα βελτιώνουν τις οικοσυστημικές υπηρεσίες όπως π.χ. τη διατήρηση των υδατικών πόρων, την παραγωγή δασικών προϊόντων, την παραγωγή οξυγόνου. Ταυτόχρονα θα ενθάρρυνουν τη δασική εργασία του αγροτικού πληθυσμού της χώρας.

Η Ελληνική Πολιτεία πρέπει να προωθήσει τις κατάλληλες νομοθετικές ρυθμίσεις με στόχο όχι μόνο να δημιουργηθούν διαχειριστικά σχέδια για την προσαρμογή των ήδη διαχειριζόμενων δασών στην κλιματική αλλαγή (παραγωγικά δάση), αλλά και για την εκπόνηση, για πρώτη φορά, σχεδίων διαχείρισης για δασικές εκτάσεις που δεν διαθέτουν προηγούμενα σχέδια διαχείρισης (π.χ. θερμόβια δάση κωνοφόρων ή θαμνώδεις εκτάσεις).

Η εκπόνηση ενός νέου θεσμικού πλαισίου τεχνικών προδιαγραφών που θα οδηγήσει στην επίτευξη των στόχων μιας Εθνικής Στρατηγικής για τα Δάση, είναι περισσότερο από αναγκαία με  στόχο τόσο την συγκομιδή ξυλείας, όσο και στην προστασία των οικισμών και των προστατευόμενων φυσικών περιοχών από τις πυρκαγιές, ιδιαιτέρως αυτών του Δικτύου NATURA 2000.

Εξόχως σημαντικές είναι οι τεχνολογικές υπηρεσίες που λειτουργούν επιχειρησιακά και υποστηρίζουν την έγκαιρη προειδοποίηση, και οι οποίες προτείνεται να αξιοποιηθούν άμεσα από την Πυροσβεστική Υπηρεσία και άλλους αρμόδιους φορείς, καθώς η συμβολή τους είναι καθοριστική στη διαχείριση των κρίσεων.\

Στόχοι και Μέτρα 

Συνοπτικά, οι κύριοι στόχοι για την αύξηση της ανθεκτικότητας των δασικών οικοσυστημάτων στην Ελλάδα, είναι :

(α) τη διασφάλιση της βιοποικιλότητας των δασών που περιλαμβάνει τη γενετική ποικιλότητα, την ποικιλότητα ειδών και την ποικιλότητα οικοσυστημάτων,

(β) τη βελτίωση της δομής και της λειτουργίας των δασικών οικοσυστημάτων,

(γ) την αποταμίευση και διαχείριση των ατμοσφαιρικών κατακρημνισμάτων,

(δ) τη μείωση του κατακερματισμού των φυσικών ενδιαιτημάτων των ειδών,

(ε) την ελαχιστοποίηση του οικολογικού – περιβαλλοντικού αποτυπώματος διαχείρισης και δασικών εργασιών,

(στ) την αύξηση, μέσω της προσαρμοστικής διαχείρισης, της ανθεκτικότητας (επανεξισορρόπηση) και της δυνατότητας προσαρμογής των δασικών οικοσυστημάτων στην κλιματική αλλαγή και

(ζ) την ανάδειξη της συμβολής των δασικών οικοσυστημάτων στο ΑΕΠ της χώρας και στην ποιότητα ζωής των πολιτών.

Για την επίτευξη των ανωτέρω στόχων τα κύρια μέτρα προσαρμοστικής διαχείρισης δασών προϋποθέτουν τα εξής:

(α) την εκτίμηση της φυσικής και κοινωνικοοικονομικής τρωτότητας στην κλιματική αλλαγή των δασικών οικοσυστημάτων,

(β) την προσαρμοστική διαχείριση των δασικών πόρων στο σύνολο τους για την ανάσχεση της προοπτικής απώλειας δασικών πληθυσμών ιδίως στη νότια και στην ορεινή Ελλάδα,

(γ) την αντιμετώπιση και ο μετριασμός των επιπτώσεων ακραίων φαινομένων με έμφαση στη διαχείριση της καύσιμης ύλης,

(δ) την αποτίμηση της συνολικής οικονομικής αξίας των δασικών οικοσυστημάτων,

(ε) την εφαρμογή σύγχρονων προσεγγίσεων απογραφής και παρακολούθησης των δασών και των πυρκαγιών και την εδαφική αποκατάσταση,

(στ) την εισαγωγή μέτρων οικονομικής πολιτικής, όπως πληρωμών για δασικές οικοσυστημικές υπηρεσίες και (ζ) τη θεσμική θωράκιση των δασικών οικοσυστημάτων.

Τα συμπεράσματα

Συνοψίζοντας παρατηρούμε ότι η Ελλάδα διαθέτει υψηλή ποικιλότητα δασικών τύπων βλάστησης και παρουσιάζει τον υψηλότερο αριθμό taxa και τον μεγαλύτερο αριθμό δασικών τύπων οικοτόπων ανά στρέμμα στην Ευρώπη.

Η ζωική ποικιλότητα της Ελλάδας είναι από τις πλουσιότερες στην Ευρώπη. Η Ελλάδα αποτελεί επίσης ένα από τα σημαντικότερα κέντρα ενδημισμού της Ευρώπης και της Μεσογείου. Οι πληθυσμοί των δασικών δένδρων στην Ελλάδα διαθέτουν σημαντική γενετική ποικιλότητα και παρουσιάζουν υψηλή γενετική διαφοροποίηση.

Οι κύριες απειλές για τα δάση και τα δασικά οικοσυστήματα της χώρας μας είναι οι δασικές πυρκαγιές, η αέρια ρύπανση, τα ακραία καιρικά φαινόμενα, οι προσβολές εντόμων και μυκήτων και τα εισβάλοντα ξενικά είδη. Υπό την επίδραση της ανθρωπογενούς κλιματικής αλλαγής και ιδιαίτερα μετά το 2050 αναμένεται ότι όλες αυτές οι απειλές θα ενταθούν και ενδεχομένως θα πολλαπλασιαστούν με τεράστιο οικονομικό και κοινωνικό κόστος για την Ελλάδα.