Τί σχέση ἒχουν τό μυστήριο, ὁ μύωπας καί…τό μύδι!

Του Κώστα Δούκα

Πολλές λέξεις πού χρησιμοποιοῦμε στήν καθημερινή μας ὁμιλία ἒχουν ἡλικία πολλῶν χιλιάδων ἐτῶν, ἀλλά οἱ περισσότεροι δέν γνωρίζουμε τί ἀκριβῶς σημαίνουν, ἀπό ποῦ μᾶς ἒρχονται καί ποιές ἀκόμη σημαντικές λέξεις παράγουν, πού τίς χρησιμοποιοῦμε στήν καθημερινή μας ὁμιλία.

Μία ἀπό τίς λέξεις αὐτές εἶναι τό μυστικό, ἀλλά καί τό μυστήριο, λέξεις πού, μαζί μέ τά παράγωγά τους, εἶναι διεθνεῖς. Ἡ καταγωγή τους βέβαια εἶναι ὁμηρική, καί δέν θά κουρασθῶ νά τό ἐπαναλαμβάνω, διότι ἡ ἀρχή τῶν εὐρωπαϊκῶν γλωσσῶν ἀπό τά πανάρχαια ὁμηρικά ἒπη ἓλκουν τήν καταγωγή. Ἀλλά καί ὁποιαδήποτε σημερινή ἐπιστημονική ἢ τεχνολογική ἀνακάλυψη, ἀναζητεῖ λέξη τοῦ Ὁμήρου γιά νά πάρει τό ὂνομά της.

Γιά παράδειγμα, τό τελευταίας λέξεως τεχνολογικό ἐπίτευγμα τῆς ΝΑΣΑ, ἓνα εἰδικό τηλεσκόπιο πού ἀνιχνεύει κατά πόσον οἱ ἀνακαλυπτόμενοι ἐξωπλανῆτες (ἡ νέα…συναρπαστική «τρέλλα» τῶν ἀστρονόμων) ἒχουν τίς ἲδιες ἢ παραπλήσιες συνθῆκες μέ τήν Γῆ,  ὀνομάσθηκε Pleiades.

Το ὁμηρικό μύω καί τό… μύδι

Στά ὁμηρικά κείμενα λοιπόν ὑπάρχουν τά ρήματα μύω καί ἠμύω. Τό μέν μύω σημαίνει κλείνω ἐπί αὐτομάτου κινήσεως. Γιά παράδειγμα: Κλείνουν τά βλέφαρα. Δέν χρειάζεται νά κάνουμε ὁποιαδήποτε σκέψη. Λέει ὁ Ὃμηρος: Οὐ γάρ πω μύσαν ὂσσε ὑπό βλεφάροισιν ἐμοῖσιν, Ἰλ. Ω 637 (γιατί τά μάτια μου δέν ἒκλειναν κάτω ἀπό τά βλέφαρά μου).

Ἀλλά αὐτομάτως κλείνει καί τό μισάνοιχτο μύδι, (πού στήν ἀρχαία γλῶσσα μας λεγόταν  μύαξ γεν. τοῦ μύακος) μόλις μπεῖ μέσα του ἡ ζωντανή τροφή, ἢ μόλις ἀντιληφθεῖ κίνδυνο. Γι᾽αὐτό τό ὂστρακο λέγεται μύδι.

Ὃμως κλείνουν καί οἱ πληγές (σύν δ᾽ἓλκεα πάντα μέμυκεν Ἰλ. Ω 420 = καί ὃλες οἱ πληγές ἒχουν κλείσει). Ἐξυπακούεται ὃτι τά ἓλκη «κλείνουν» ἀπό μόνα τους, θεραπεύονται, χωρίς ὁ τραυματίας νά καταβάλει συνειδητή προσπάθεια, ἢτοι ἐξυπακούεται κάποιος φυσικός αὐτοματισμός.

Τό «μυστικό» στό κλείσιμο τῶν χειλιῶν

Ἀπό τό ρῆμα αὐτό παράγεται τό μυζῶ, ἐκμυζῶ, ἀπομυζῶ, ἐνέργεια πού προϋποθέτει τό κλείσιμο τῶν χειλιῶν. Αὐτή ἡ ἐνέργεια εἶναι ζωτικῆς σημασίας γιά τά βρέφη, προκειμένου νά ἐκμυζήσουν τό γάλα ἀπό τήν θηλή τοῦ μαστοῦ, ἀλλά καί γιά τόν τραυματία ἂν πρόκειται νά ἐκμυζηθεῖ τό αἷμα ἀπό τήν πληγή.

Ἀλλά καί ἡ ρίζα μῦ ἢ μύ ἀποτελεῖ τό ὂνομα τοῦ γράμματος μ καί παριστάνει φωνή, πού ἐκπέμπεται μέ ταχεῖα συγκόλληση τῶν χειλιῶν ( μύ λαλεῖν), δηλαδή φωνή πού μόλις εἶναι ἀκουστή. Ἒτσι ἡ ρίζα μῦ ἢ μύ κατέληξε νά σημαίνει ἦχο φωνῆς ἀνθρώπου μεμψίμοιρου ἢ κλαυθμηρίζοντος μέ τό στόμα κλειστό. Τότε αὐτός μουρμουρίζει (γαλλ.murmurer, ἀγγλ. mutter=μουρμουρίζω).

Ἡ φωνή πού μόλις ἀκούγεται παράγει τό ρῆμα μυέω, ἀπό ὃπου τό μυστήριον, ἡ ἀπόκρυφη διδασκαλία, ἡ μυστηριακή τελετή καί κάθε ἀποκρυφιστική ὁμιλία. Ἐπίσης πράγονται οἱ λέξεις μύστης, ἢτοι ὁ μεμυημένος, ὁ μύστης, ὁ μυστηριώδης, ὁ ὃμοιος δηλαδή μέ τό μυστήριον, ὁ μυστικός καί τό μυστικόν, ἢτοι τό λεγόμενο μέ χαμηλή φωνή καί σφιγμένα χείλη γιά νά μήν ἀκούσουν οἱ πλησίον εὑρισκόμενοι. Καί φυσικά ἡ λέξη γίνεται διεθνής Γαλλ.mystère, mystérieux κ.ἂ. ἀγγλ.mysterius, mystery,mystic, mysticisme, mystify κ.ἂ.

Ἡ «μυστική» γλωσσοπλασία

Καί ἡ γλωσσοπλασία συνεχίζεται: ὁ μύων εἶναι ὁ συστέλλων τά βλέφαρα γιά νά ἰδεῖ μακριά, ὁ κοντόφθαλμος, δηλαδή ὁ μύωπας (myope, myopie κλπ.) Καί ἐπειδή εἶναι δύσκολο νά δοῦμε τήν μύτη μας μισοκλείνοντας τά μάτια, ἀποκαλοῦμε τήν ῥίνα (πού ρέει δηλαδή βλένες) καί μύτη.

Ἀκόμη, ἐπειδή τό ἀνθρώπινο σῶμα συστέλλεται καί διαστέλλεται προκειμένου νά ἐπιτευχθεῖ κίνηση, δημιουργεῖται ἡ λέξη μῦς ἢ μυών ἢ μούσκουλο στήν καθομιλουμένη ἐκ παλιννοστήσεως ἀπό τήν ἰταλική. Ὁ μῦς ὡς ποντικός ἒγινε ὁ διάσημος Μίκυ Μάους!

Κι ἀκόμη ἀπό τό μύω=κλείνω, ἐγκλείω, δημιουργεῖται ἡ λέξη μυχός, ἢτοι τό ἐσώτατον τῆς οἰκίας, ὁ γυναικωνίτης ἢ καί ὁ κόλπος πού εἰσδύει βαθειά στήν ξηρά. Στήν καθομιλουμένη χρησιμοποιοῦμε τήν ἒκφραση τά μύχια τῆς καρδιᾶς μου, ἢτοι τό πιό ἐσώκλειστο σημεῖο τοῦ σώματος, ἀπό ὃπου πιστευόταν ὃτι ἐκπορεύεται ὁ συναισθηματικός μας κόσμος.

Στά λεξικά τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς

Τά ἐγκυρότερα λεξικά τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς γλώσσας θεωροῦν συγγενές τοῦ μύω τό ἠμύω  ἀβεβαίας, ὃπως ἀναφέρουν, ἀρχῆς. Ἀλλά ὁ συσχετισμός ἐπιβάλλει  ἐτυμολογική ἀναζήτηση. Τό ἠμύω σημαίνει στόν Ὃμηρο κλίνω, κύπτω, σκύπτω, γέρνω (τήν κεφαλή ἐπί θνήσκοντος ἀνθρώπου).Ὑπάρχει μία θαυμάσια παρομοίωση στό Θ 306 τῆς Ἰλιάδος: «Ὃπως ἡ παπαρούνα ρίχνει ἀπό τήν μία πλευρά τήν κεφαλή στόν κῆπο, καθώς ἀπό καρπό βαραίνει καί νότισμα ἐαρινό, ἒτσι ἀπό τήν μία ἒγειρε (ἢμυσε) τήν κεφαλή (πού εἶχε δεχθεῖ πλῆγμα σπαθιοῦ) καθώς ἡ περικεφαλαία τήν βάρυνε».

Πιστεύω ὃτι τό ἠμύω εἶναι ἐκτενέστερος τύπος τοῦ μύω καθώς οἱ ἒννοιες τῶν δύο ρημάτων εἶναι παραπληρωματικές καί ὁ ἀρχαῖος ὀνοματοθέτης δέν θά ἂφηνε ἀναξιοποίητη τήν ἀξία τοῦ μῦ ἢ μύ γιά νά ἐκφράσει παραπλήσια σημασία ἐπί κινήσεως τῆς κεφαλῆς ἢ ἐπί σπαρτῶν πού κυματίζουν ὑπό τοῦ ἀνέμου. Ἡ χρήση τοῦ μύω πρός ὑποδήλωση καταλήψεως πόλεως ἢ φρουρίου εἶναι μεταφορική, καθώς καί οἱ πολιορκούμενοι λυγίζουν τελικῶς ὑπό τήν βία τῶν ἐπιτιθεμένων, ὃπως λυγίζουν τά στάχια ὑπό τήν ἰσχυρή πνοή τοῦ ἀνέμου.

Μέ αὐτό τό σύντομο σημείωμα, μπορεῖτε νά θαυμάσετε ἂλλη μία φορά τήν ἀξία τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας,πού τόσο κακοποιεῖται ἀπό τούς σύγχρονους Ἓλληνες,  θέμα στό ὁποῖο θά ἐπανέλθουμε σύντομα μέ νέα ἰλαροτραγικά στοιχεῖα πού μαζέψαμε ἀπό τά «μίντια» καί τήν Βουλή. Ἀλλά αὐτή τήν φορά δέν θά διστάσουμε νά ἀναφερθοῦμε ὀνομαστικά στά μέσα πού καταστρέφουν τήν γλῶσσα μας μέ τόν ἓνα ἢ  μέ ἂλλο τρόπο.

*Ο Κώστας Δούκας είναι δημοσιογράφος (μέλος της ΕΣΗΕΑ), ερευνητής και συγγραφέας (μέλος της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών). Ασχολείται επί 40ετία με την ομηρική γραμματεία. Έχει μεταφράσει την Ιλιάδα και την Οδύσσεια σε πεζό λόγο και, τελευταία, σε έμμετρο μετά σχολίων, με την διάσωση του 80% των λέξεων του Ομήρου.