Ἡ ψῆφος τοῦ Ἀμομφαρέτου – Ἀγνωστες σελίδες τῆς ιστορίας μας

του Κώστα Δούκα

Ἡ ψῆφος τοῦ Ἀμομφαρέτου

ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΕΠΙΒΕΒΑΙΩΣΗ ΑΝΔΡΕΙΑΣ, ΗΡΩΪΣΜΟΥ ΚΑΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Εἶναι γνωστό ὃτι ἡ μάχη τῶν Πλαταιῶν, πού ἒγινε τόν Αὒγουστο τοῦ 459 π.Χ. ἐπεσφράγισε τήν ἐκδίωξη γιά πολλά χρόνια τῶν Περσῶν ἀπό τό Αἰγαῖο καί σηματοδότησε τήν ὁριστική συντριβή τῶν σχεδίων τῶν βαρβάρων (Δαρείου, Ξέρξη, Μαρδονίου κ.ἂ.) γιά τήν κατάληψη τῆς Ἑλλάδος καί τῆς Εὐρώπης, ὑπῆρξε ἀπό τίς πιό παράδοξες σέ διάφορα πολεμικά γεγονότα, πού μεσολάβησαν πρίν ἀπό τήν τελική σύγκρουση τῶν δύο ἀνισαρίθμων στρατῶν, τά περισσότερα ἀπό τά ὁποῖα βέβαια οὐδέ κάν μνημονεύονται ἢ διδάσκονται στά σχολεῖα, δυστυχῶς, ἂν καί εἶναι καί διδακτικά καί συναρπαστικά.

Ὃπως εἶναι γιά παράδειγμα ἡ στάση πού ἐπέδειξε ἓνας Σπαρτιάτης λοχαγός τοῦ λεγομένου Πιτανάτου λόχου, ὁ Ἀμομφάρετος, ὁ ὁποῖος μέ τήν στάση του στήν κρισιμότερη φάση τοῦ πολέμου ἒθεσε σέ δοκιμασία τό δόγμα τῶν Σπαρτιατῶν «δέν ὑποχωροῦμε ποτέ μπροστά στόν ἐχθρό» ἐνώπιον τοῦ Παυσανία καί τῶν ἂλλων στρατηγῶν, σέ σημεῖο πού νά προκαλέσει ἀταξία καί σύγχυση στό ἑλληνικό στάτευμα, οἱ ἀρχηγοί τοῦ ὁποίου εἶχαν πάρει συγκεκριμένες ἀποφάσεις, μεταξύ τῶν ὁποίων ἦταν καί ἡ ὑποχώρηση, ἀλλά γιά τακτικούς λόγους. Τά γεγονότα συνέβησαν ὡς ἑξῆς σύμφωνα μέ τούς ἀρχαίους συγγραφεῖς πού χρησιμοποίησε καί ὁ ἱστορικός μας Κων. Παπαρρηγόπουλος.

Σέ διάστημα 10 περίπου σταδίων (1.850 μ.) πρός δυσμάς κοντά στόν Ἀσωπό ποταμό καί τήν Γαργαφία κρήνη, ὃπου εἶχαν στρατοπεδεύσει οἱ Ἓλληνες καί σέ ἀπόσταση 20 σταδίων (27 περίπου χιλιομέτρων) ἀπό τήν πόλη τῶν Πλαταιῶν, εἶχε σχηματισθεῖ μία νησίδα, καθώς ἓνα μεγάλο κομμάτι γῆς περικλειόταν ἀπό τούς δύο βραχίονες τοῦ ποταμοῦ τῆς Ὠρεόης. Καί οἱ δύο πηγάζουν ἀπό τόν Κιθαιρῶνα, ρέουν γιά λίγο χωριστά ἀφήνοντας μία ἐνδιάμεση γῆ 3 σταδίων (555 περίπου μέτρα) καί ἒπειτα ἑνώνονται σέ ἓνα ποταμό, πού ἐκβάλλει στόν Κορινθιακό κόλπο. Ἀντιθέτως, ὁ Ἀσωπός, πού κι αὐτός ἀπό τόν Κιθαιρῶνα πηγάζει, ἀκολουθεῖ πορεία πρός ἀνατολάς καί χύνεται στή εὐβοϊκή θάλασσα. Αὐτό τό κομμάτι γῆς ὀνομάζεται «νῆσος». Ἐκεῖ ἀποφάσισαν οἱ Ἓλληνες νά ὑποχωρήσουν, καθώς ἐρχόταν ἡ νύχτα, διότι ἐκεῖ μποροῦσαν νά ὑδρεύονται, ἀλλά εἶχαν καί λιγώτερο μέτωπο προσβολῆς ἀπό τοξοβολίες τῶν Περσῶν καί ἀκοντισμούς τοῦ ἐχθρικοῦ ἱππικοῦ. Κι ἀκόμη ἀποφάσισαν οἱ ἀρχηγοί, ὁ μισός στρατός νά βαδίσει πρός τίς ἐκβολές τοῦ Κιθαιρῶνος γιά νά τίς ἀνακτήσει, διανοίγοντας ἒτσι δρόμο, ὣστε τό στράτευμα νά μπορεῖ νά τροφοδοτεῖται.

Αὐτά ὃλα θά συνέβαιναν τήν νύχτα, ἀλλά σημειώθηκαν πολλές ἀταξίες. Πρῶτοι εἶχαν διαταχθεῖ νά βαδίσουν οἱ εὑρισκόμενοι στό μέσον Κορίνθιοι, Μεγαρεῖς καί ἂλλοι, ἀλλά αὐτοί ἀντί νά βαδίσουν πρός τήν «νῆσο», ὃπως εἶχαν διαταχθεῖ, κατευθύνθηκαν πρός τήν πόλη τῶν Πλαταιῶν, ὃπου καί στρατοπέδευσαν. Καί δέν ἒφθανε μόνον αὐτό. Ὃταν ὁ Παυσανίας ἒμαθε γιά τήν ἀναχώρηση τοῦ κέντρου καί ὑποθέτοντας ὃτι ὁ στρατός κατευθυνόταν, σύμφωνα μέ τίς διαταγές, στήν «νῆσο», διέταξε τήν δεξιά πτέρυγα, δηλαδή τούς Λακεδαιμονίους καί τούς συμπαρατεταγμένους Τεγεάτες, νά ἑτοιμασθοῦν καί αὐτοί καί νά κατευθυνθοῦν στόν ἲδιο χῶρο.

ΜΙΑ ΞΑΦΝΙΚΗ ΑΚΑΙΡΗ ΦΙΛΟΤΙΜΙΑ

Ὃλοι οἱ ἀξιωματικοί ὑπάκουσαν, ἀλλά ξαφνικά παρουσιάσθηκε ὁ Σπαρτιάτης λοχαγός Ἀμομφάρετος (τό ὂνομά του σημαίνει «οὐδεμία μομφή γιά τήν ἀρετή του»), ὁ ὁποῖος δέν εἶχε παρευρεθεῖ στήν συνέλευση καί, μόλις πληροφορήθηκε ὃτι ἒπρεπε νά ὑποχωρήσει, ἀρνήθηκε διαρρήδην.

«᾽Εγώ δέν θά ντροπιάσω τήν Σπάρτη, εἶπε, ἀποφεύγοντας τούς ἐχθρούς. Ὁ Σπαρτιάτης δέν ὑποχωρεῖ ποτέ μπροστά στόν ἐχθρό».

Ὁ Παυσανίας καθώς καί ὁ δεύτερος ἡγεμόνας τῶν Λακεδαιμονίων Εὐρυάναξ, μάταια προσπάθησαν νά μεταπείσουν τόν«ξεροκέφαλο» Σπαρτιάτη, πού εἶχε ἀνατραφεῖ μέ τό δόγμα «ἢ τάν ἢ ἐπί τάς». Ἡ συζήτηση πολύ γρήγορα ἐκτραχύνθηκε καί οἱ ἀρχηγοί τῶν Σπαρτιατῶν ἀπείλησαν ὃτι θά τόν ἐγκαταλείψουν μοναχό του νά ἀντιταχθεῖ τούς Πέρσες, ἐφ᾽ ὃσον αὐτό ἐπιθυμοῦσε. Ὁ Ἀμομφάρετος εἶπε ὃτι ἀδιαφορεῖ. Κι ὃταν τοῦ εἶπαν «μά ἐπί τέλους, τήν ἀπόφαση αὐτή πῆραν οἱ ἀρχηγοί μέ κοινή ψῆφο, δηλαδή ψήφισαν μέ ψηφίδες (χωρίς… «ἒξιτ πόλ») τότε ὁ Ἀμομφάρετος ἃρπαξε μέ τά δυνατά γυμνασμένα χέρια του ἀπό τό ἒδαφος ἓνα βράχο, ἀνάλογο μ᾽ ἐκείνους πού σήκωναν ὁ Αἲας καί ὁ Ἓκτωρ στήν Ἰλιάδα, καί βροντοφώνησε:

«Μέ τήν ψῆφο αὐτή ψηφίζω ἐγώ ὃτι δέν πρέπει νά ὑποχωρήσουμε μπροστά στούς ἐχθρούς».

Ὁ Παυσανίας, μπροστά σ᾽ αὐτή τήν ἂκαιρη φιλοτιμία, πού στηριζόταν στόν νόμο ἀνδρείας τῶν Σπαρτιατῶν, ἒφθασε σέ δεινή θέση. Ἡ νύχτα προχωροῦσε. Τό κέντρο τοῦ στρατοῦ εἶχε ἢδη φύγει, ἂν καί πῆγε ἀλλοῦ. Στήν ἀριστερή πτέρυγα οἱ Ἀθηναῖοι ἦσαν ἓτοιμοι νά ὑποχωρήσουν καί περίμεναν μόνο νά μάθουν ὃτι ξεκίνησε καί ἡ δεξιά πτέρυγα. Καί ὁ Ἀμομφάρετος ἐξακολουθοῦσε νά διαπληκτίζεται μαζί του καί μέ τούς ἂλλους ἀρχηγούς. Κόντευε νά χαράξει, καί ὁ ξεροκέφαλος Σπαρτιάτης μέ τήν στάση του ὑποχρέωσε τόν Παυσανία νά τοῦ πεῖ ὃτι θά τόν ἀφήσει στήν τύχη του, καί ἒδωσε τό σύνθημα τῆς ὑποχωρήσεως. Ὁ Ἀμομφάρετος ἒμενε ἀκλόνητος στήν θέση του. Ὁ Παυσανίας στάθηκε πιό πέρα μέ τόν στρατό νά ὑποχωρεῖ συνεχῶς, δίνοντας χρόνο στόν Ἀμομφάρετο νά μετανοήσει. Μπροστά σ᾽ αὐτό τό ἀδιέξοδο, ὁ Σπαρτιάτης λοχαγός ὑποχρεώθηκε τελικά μέ δυστροπία νά ἀκολουθήσει τό στράτευμα.

Καί ὃταν ἦλθε ἡ μεγάλη σύγκρουση, ὁ «δύστροπος» ἐκεῖνος Ἀμομφάρετος ἒπεσε γενναῖα στό πεδίο τῆς μάχης, ἐξαγοράζοντας ἒτσι τό «ἁμάρτημα τῆς ἀνυπακοῆς» του, ἀλλά ἀποδεικνείοντας τό ἀήττητον τῶν Σπαρτιατῶν, πού τρομοκρατοῦσαν μέ τήν ἀποφασιστικότητά τους καί μέ τήν περιφρόνηση τοῦ θανάτου ὃλους τούς βαρβάρους. Διότι ἡ ἐπακολουθήσασα καταστροφή τῶν Περσῶν (300.000 στρατός κατά τόν Ἡρόδοτο) ὑπῆρξε ὁλοσχερής. Αὐτή ἡ τακτική ὑποχώρηση τοῦ Παυσανία ἑρμηνεύθηκε ἀπό τόν ἀσύνετο Μαρδόνιο ὡς ἀδυναμία τῶν Ἑλλήνων οἱ ὁποῖοι ὡς κατά πολύ ὀλιγαριθμότεροι εἶναι εὒκολοι ἀντίπαλοι, καί διέταξε γενική ἐπίθεση, γιά τήν ὁποία διεφώνησε ὁ Ἀρτάβαζος καί ἀπεχώρησε μέ 40.000 στρατό. Ὁ ἲδιος ὁ Μαρδόνιος σκοτώθηκε ἀπό τό στιβαρό χέρι τοῦ Σπαρτιάτη Ἀειμνήστου, καί οἱ λοιποί Πέρσες, ὃσοι διεσώθησαν, κακήν κακῶς πέρασαν τόν Ἀσωπό καί κατέφυγαν στό ὀχυρωμένο στρατόπεδό τους γιά νά σωθοῦν, ἐγκαταλείποντας προτροπάδην τό πεδίο τῆς μάχης.

Ἀλλά ἡ ἱστορική μάχη τῶν Πλαταιῶν ἒχει καί πολλές ἂλλες συναρπαστικές λεπτομέρειες, πού θά ἐνδιέφερε τήν σπουδάζουσα νεολαία ἂν διδασκόταν τήν ἱστορία τῶν Ἑλλήνων ὃπως ἒπρεπε, ὣστε νά τούς γίνει συνείδηση ὃτι οἱ Ἓλληνες ἀξίζουν καλυτέρας μοῖρας καί ὃτι ἐξακολουθοῦν νά διατηροῦν τό γονίδιο τοῦ ἡρωισμοῦ καί τῆς γενναιότητος, ὃταν ἀπειλοῦνται ἀκόμη καί ἀσύμμετρα, ἀπό προαιώνιους ἐχθρούς τοῦ ἒθνους.

Σέ προσεχές ἂρθρο μας θά ἀναφερθοῦμε σέ ἓνα ἂλλο περιστατικό τῆς μάχης τῶν Πλαταιῶν, τό τεκμήριο τοῦ ὁποίου, ἓνα ὁλόκληρο μνημεῖο πού σώζεται ἀπό τότε, βρίσκεται ὑπό τήν κατοχή τῶν Τούρκων.

*Ο Κώστας Δούκας είναι δημοσιογράφος (μέλος της ΕΣΗΕΑ), ερευνητής και συγγραφέας (μέλος της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών). Ασχολείται επί 40ετία με την ομηρική γραμματεία. Έχει μεταφράσει την Ιλιάδα και την Οδύσσεια σε πεζό λόγο και, τελευταία, σε έμμετρο μετά σχολίων, με την διάσωση του 80% των λέξεων του Ομήρου.