Γιατί το λέμε έτσι: Τό ἂκρον ἂωτον

Του Κώστα Δούκα

ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΠΗΛΙΑ ΤΟΥ ΤΥΦΛΩΜΕΝΟΥ ΚΥΚΛΩΠΑ

ΜΕΧΡΙ ΤΑ ΕΥΡΩΠΑΪΚΑ ΓΚΩΣΣΟΛΟΓΙΑ

 Ὃλοι λέμε τήν ἒκφραση «τό ἂκρον ἂωτον», χωρίς νά ξέρουμε ἀπό ποῦ μᾶς ἒρχονται οἱ δύο αὐτές σπουδαῖες λέξεις, ἀλλά καί χωρίς ἲσως νά γνωρίζουμε τί ἀκριβῶς σημαίνουν καί ποῦ μποροῦν νά μᾶς ὁδηγήσουν.

Μία παρατήρηση τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων ἀπό τήν βουκολική ζωή ἒδωσε τήν ἀφορμή γιά νά πλασθεῖ ἡ λέξη «ἂωτον». Κατά τήν συλλογή καί τήν ἐπεξεργασία τοῦ ἐρίου τῶν προβάτων, οἱ ἂκρες τοῦ μαλλιοῦ ἐκινοῦντο ἀκόμη  καί μέ τήν ἐλαχίστη πνοή τοῦ ἀνέμου. Αὐτές οἱ εὐκίνητες ἂκρες ἦσαν τό ἂωτον, λέξη πού παράγεται ἀπό τό ἀήρ, πού πρίν χαθεῖ τό δίγαμμα F (πού προφερόταν «βαῦ»), γραφόταν ἀFήρ (αὐήρ). Τό ἂκρον ἂωτον λοιπόν ἦταν τό ἐλάχιστο νημάτιο τοῦ ἐρίου, πού ἐκινεῖτο ἀκόμη καί μέ τήν ἐλαχίστη πνοή τοῦ ἀέρος. Καί ἐπειδή ἐκ τοῦ ἐρίου κατασκευάζονταν, ὃπως καί σήμερα, τά ὑφάσματα, ὃσο λεπτότερον ἦταν τό ἒριον, τόσο χαριέστερο ἦταν τό ὓφασμα, ὃπως π.χ. ὁ πέπλος.

Ἒτσι τό ἂωτον ταυτίσθηκε μέ τό ἂριστον, τό κάλλιστον, τό ἐκλεκτότατο τοῦ εἲδους. Ὁ Ὃμηρος πρῶτος μᾶς πληροφορεῖ: «οἰός ἂωτον», ἢτοι μαλλί ὡραιότατο (Ἰλ. Ν 599, 176, Ὀδ. α 443 κ.ἀ.). Πολλές φορές ὁ οἰός (τό μαλλί τοῦ προβάτου) παραλειπόταν (Ὀδ. ι 434). Εἶναι ἀπίστευτο, ἀλλά τό ἂωτον συνδέεται μέ τήν σκηνή τῆς τυφλώσεως τοῦ Κύκλωπα ἀπό τόν Ὀδυσσέα, πού ὃπως ξέρουμε ὃλοι σώθηκε κρεμμασμένος ἀπό τό πυκνό μαλλί τοῦ κριαριοῦ κάτω ἀπό τήν κοιλιά του, ὣστε νά μή τόν ἀνακαλύψει ὁ τυφλός καί οἰμώζων Κύκλωπας Πολύφημος, πού ψαχούλευε μέ τά χέρια τά πρόβατά του, καθώς τά ἒβγαζε ἀπό τήν σπηλιά γιά βοσκή, μήπως διαφύγει κάποιος ἀπό τούς αἰχμαλώτους του, ἀπό τούς ὁποίους εἶχε ἢδη καταβροχθίσει ἓξι. Λέει λοιπόν ὁ Ὀδυσσέας στόν βασιλιᾶ τῶν Φαιάκων Ἀλκίνοο, πού τόν ἂκουγε μέ ἀνοιχτό τό στόμα:

«αὐτάρ χερσίν ἀώτου θεσπεσίοιο νωλεμέως στρεφθείς ἐχόμην» (καί μέ τά χέρια ἀπό τό θεσπέσιο μαλλί ἀφοῦ ἒστριψα διαρκῶς κρατιόμουν). Ἀπό ἐδῶ λοιπόν ξεκίνησε ἡ λέξη. Ἀπό τόν Ὃμηρο, πού χρησιμοποιοῦμε κι ἐμεῖς σήμερα, κι ἀς πέρασαν 5.000 χρόνια.

Ἀργότερα, ὁ Ἀπολλώνιος ὁ Ρόδιος στά «Ἀργοναυτικά θεωρεῖ ὡς ἂωτον τό χρυσόμαλλον δέρας. Ὁ Καλλίμαχος ἀποκαλεῖ τό καθαρό νερό ὡς ἂωτον ὓδατος. Ὁ Πίνδαρος χρησιμοποιεῖ πολλές φορές τό ἂωτον, ἀλλά στό ἀρσενικό ἂωτος. Ἡ ἀκμή τῆς ζωῆς ἦταν ἂωτος ζωᾶς. Τό ἆσμα, ἡ ὠδή, ἦταν ἂωτον γλώσσης. Τό «πεθαίνω στό ἂνθος τῆς ἡλικίας μου» λεγόταν «θνήσκω ἀκμάς ἐν ἀώτῳ» κλπ.

Ἐμεῖς σήμερα χρησιμοποιοῦμε τήν ἒκφραση μέ τό ἲδιο νόημα, ὃπως κατανοήθηκε ἀπό τόν ἀρχαῖο γλωσσοπλάστη πρίν ἀπό χιλιάδες χρόνια. Ὃταν λέμε ἐδῶ βρίσκεται τό ἂκρον ἂωτον τῆς ὑποθέσεως, ἐννοοῦμε τό ὡραιότερο καί τό πιό ἐνδιαφέρον τῆς ὑποθέσεως ἢ ἀκόμη καί τό πιό εὐάλωτο.

Ἀλλά ὁ ἀFήρ ἢ ἀήρ (Αἰολικά αὐήρ ἢ ἀFήρ) δημιούργησε τά ρήματα ἂω = φυσῶ, πνέω δυνατά. Ἡ λέξη γίνεται διεθνής, air καί δημιουργεῖ πλῆθος συνθέτων λέξεων, πού ἐξυπηρετοῦν τήν σύγχρονη τεχνολογία καί τίς ἐπιστῆμες, ὃπως aerodynamics, aerogastria, aerography, aerology, aerogram, aerolith, aeromagnetic, aerometeorograph, aerometer, aeronaut, aerophotography καί πλῆθος ἂλλων (ἀπό τό βιβλίο τοῦ γράφοντος «Ἡ γένεσις τοῦ λόγου» ἐκδόσεις  ΑΔΩΝΙΣ ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ, 2007).

*Ο Κώστας Δούκας είναι δημοσιογράφος (μέλος της ΕΣΗΕΑ), ερευνητής και συγγραφέας (μέλος της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών). Ασχολείται επί 40ετία με την ομηρική γραμματεία. Έχει μεταφράσει την Ιλιάδα και την Οδύσσεια σε πεζό λόγο και, τελευταία, σε έμμετρο μετά σχολίων, με την διάσωση του 80% των λέξεων του Ομήρου.