Η Γενετική ιστορία των κατοίκων της Ιβηρικής Χερσονήσου

Η Ιβηρική χερσόνησος (Ισπανία και Πορτογαλία) αποτελεί περιοχή όπου υπήρξε αλληλεπίδραση ανθρώπων και πολιτισμών από την Ανατολική Μεσόγειο, την Ευρώπη και την Αφρική.

Του Κωνσταντίνου Τριανταφυλλίδη*

Η γονιδιωματική ανάλυση σε συνδυασμό με γλωσσολογικά στοιχεία αναβίωσε την πληθυσμιακή ιστορία της περιοχής και η μελέτη έδειξε ότι η γενετική ιστορία των κατοίκων της είναι πιο περίπλοκη από ότι πιστεύαμε.

Μελέτες αρχαίου DNA μας βοηθούν πλέον να κατανοήσουμε τη γενετική ιστορία και τις μετακινήσεις ανθρώπων σε ολόκληρο τον κόσμο. Εστιάζοντας στην Ιβηρική χερσόνησο, δημοσιεύτηκαν τρία άρθρα, που παρουσιάζουν τα δεδομένα για το σύνολο του γονιδιώματος από αρχαίους ανθρώπους από την Ιβηρική χερσόνησο (Ισπανία και Πορτογαλία).

Τα ευρήματα παρέχουν μια ολοκληρωμένη γενετική αναβίωση των κατοίκων της περιοχής από τη Μέση Παλαιολιθική εποχή μέχρι σήμερα.

Η γλωσσολογική ανάλυση σε συνδυασμό με τη γενετική ανάλυση των ανθρώπινων λειψάνων που χρονολογούνται μέχρι πριν από περίπου 25000 χρόνια, διασαφηνίζουν τη γενετική επίδραση των προϊστορικών και ιστορικών μεταναστεύσεων από την Ευρώπη, την Ανατολική Μεσόγειο και τη Βόρεια Αφρική στην περιοχή.

Οι πρώτοι ανατομικά σύγχρονοι άνθρωποι της Μέσης Παλαιολιθικής εποχής –που μερικές φορές αναφέρονται ως άνθρωποι Κρο-Μανιόν– εμφανίστηκαν στην Ισπανία τουλάχιστον πριν 44.000 χρόνια.

Έπειτα, 25.000 έως 19.000 π.Χ. η Ιβηρική χερσόνησος αποτέλεσε παγετωνικό καταφύγιο, τόσο για κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες, όσο και για ζώα. Οι Νεολιθικοί έποικοι εισήγαγαν τον γεωργικό τρόπο παραγωγής στις μικρές μετακινούμενες πληθυσμιακές ομάδες κυνηγών-τροφοσυλλεκτών των Ισπανικών Μεσογειακών ακτών πριν από τουλάχιστον 7.500 χρόνια.

Η Διεθνής επιστημονική ομάδα (111 επιστήμονες) διαπίστωσε υψηλό βαθμό διαστρωμάτωσης μεταξύ ΒΔ και ΝΑ κυνηγών-τροφοσυλλεκτών στην Ευρώπη πριν από την εξάπλωση της γεωργίας στην περιοχή. Ειδικότερα, διαπίστωσε ότι οι κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες από την Ιβηρική χερσόνησο φέρουν συνδυασμό δύο παλαιότερων τύπων γενετικής καταγωγής: έναν που χρονολογείται από το τελευταίο μέγιστο παγετωνικό με Μαγδαλήνιο πολιτισμό και ένα άλλο που βρίσκεται παντού στη Δυτική και Κεντρική Ευρώπη.

Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι κατά τη μετάβαση στον αγροτικό τρόπο ζωής, οι κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες της Ιβηρικής ήλθαν σε επιμειξία με τους νεοαφιχθέντες αγρότες από την Εγγύς Ανατολή. Οπότε, οι αγρότες της Ιβηρικής είναι φορείς διπλής γενετικής υπογραφής, των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών της Ιβηρικής και των αγροτών από τη Μέση Ανατολή.

Μεταξύ 2500-2000 π.Χ., οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι μετανάστες με καταγωγή από τις στέπες βορείως της Μαύρης και της Κασπίας θάλασσας πέρασαν τα Πυρηναία και αντικατέστησαν (100%) την γενετική υπογραφή των ανδρών της Ιβηρικής. Άγνωστο παραμένει, ωστόσο, εάν αυτή η αλλαγή, που διήρκεσε 500 χρόνια, συντελέσθηκε με βίαιο τρόπο. Το πιθανότερο είναι ότι επικράτησαν ειρηνικά, λόγω της πατριαρχικής δομής της κοινωνίας. Είναι ενδιαφέρον ότι τα ευρήματα δείχνουν ότι στην Εποχή του Σιδήρου, οι επύλιδες από τις στέπες της Ποντο-Κασπίας δεν είχαν εξαπλωθεί μόνο σε ινδοευρωπαϊκές περιοχές της Ιβηρικής αλλά και σε μη ινδοευρωπαϊκές γλώσσες, π.χ. την περιοχή των Βάσκων.

Η ανάλυση των ερευνητών υποδηλώνει ότι οι σημερινοί Βάσκοι μοιάζουν περισσότερο με έναν τυπικό πληθυσμό της Ιβηρικής της Εποχής του Σιδήρου. Αυτό υποδηλώνει ότι οι Βάσκοι επηρεάστηκαν εξίσου γενετικά ως άλλες ομάδες από την άφιξη των πληθυσμών από τις στέπες, αλλά διατήρησαν τη γλώσσα τους.

Τέλος, τεκμηριώνεται, ότι η γενετική σύνθεση των κατοίκων της Ιβηρικής χερσονήσου τροποποιήθηκε με ροή γονιδίων από την ανατολική Μεσόγειο, π.χ. Έλληνες και Ρωμαίους και τη Βόρεια Αφρική.

*Ομότιμος Καθηγητής Γενετικής Α. Π. Θ.

Βιβλιογραφία: 
1. Pau Castel, et al. RIT1 oncoproteins escape LZTR1-mediated proteolysis. Science, 2019; 363 (6432): 1226 DOI: 10.1126/science.aav1444
2. Iñigo Olalde et al. The genomic history of the Iberian Peninsula over the past 8000 years. Science 363: 1230-1234, 15/3/2019
3. Vanessa Villalba-Mouco, Jeong, Stephan Schiffels, Pilar Utrilla, Johannes Krause, Wolfgang Haak. Survival of Late Pleistocene Hunter-Gatherer Ancestry in the Iberian Peninsula. Current Biology, 2019; DOI: 10.1016/j.cub.2019.02.006