Χειρουργική αποκατάσταση της όρασης σε νεαρά άτομα

Του Κώστα Κέντζου

Στην Ινδία, υπάρχουν τουλάχιστον 400.000 φτωχά τυφλά παιδιά, από τα οποία το 60% πεθαίνει μέσα στον πρώτο χρόνο της τύφλωσής τους. Λιγότερα από το 10% πηγαίνουν σχολείο και για τα κορίτσια τα πράγματα είναι ακόμα χειρότερα. Κι όμως, το 40% των περιπτώσεων τύφλωσης παιδιών, είτε θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί, είτε είναι ιάσιμες.

Μιλάμε, βέβαια, για μια χώρα όπου το 70% του πληθυσμού κατοικεί σε χωριά, όπου η πρόσβαση σε ιατρικές υπηρεσίες και όταν παρέχεται δεν είναι πρακτικά εφικτή, τουλάχιστον για τους φτωχούς.

Ένας ινδικής καταγωγής καθηγητής υπολογιστικής νευρολογίας του Ινστιτούτου Τεχνολογίας της Μασαχουσέτης (MIT), αντιλήφθηκε ότι μια έρευνα που θα περιλάμβανε χειρουργικές επεμβάσεις για την αποκατάσταση της όρασης κάποιων από τα παιδιά αυτά, πέρα από τη βοήθεια στα ίδια, θα πρόσφερε και μια μοναδική ευκαιρία μελέτης της ανάπτυξης των νευρωνικών δικτύων στον εγκέφαλο, που σχετίζονται με την όραση.

Ανάλογη μελέτη με υγιή βρέφη δεν αποδίδει, λόγω της αδυναμίας να επικοινωνήσουν αυτό που τους συμβαίνει, αλλά και των γενικότερων βαθιών αλλαγών, που συμβαίνουν στον εγκέφαλό τους σε αυτό το στάδιο ανάπτυξης. Το έργο πήρε το κωδικό όνομα «Πρακάς», όπως λέγεται το φως στα σανσκριτικά.

Για μια χούφτα δολάρια

Επιλέχθηκαν παιδιά με ιάσιμη τύφλωση, κυρίως όσα είχαν συγγενή καταρράκτη ή βλάβες στον κερατοειδή από τραυματισμούς.

Μάλιστα, ο πρώτος τυφλός Ινδός που συμμετείχε στο πρόγραμμα, δε χρειάστηκε καν εγχείριση, καθώς έπασχε από αφακία εκ γενετής (έλλειψη φακών στα μάτια) και το πρόβλημά του διορθωνόταν εύκολα με ένα ζευγάρι γυαλιά (!), τα οποία όμως δεν είχε χρήματα να αγοράσει, τουλάχιστον ως τα 29 του χρόνια, όταν του προσφέρθηκαν από το «Πρακάς».

Αλλά και στα 500 παιδιά που έγινε εγχείρηση καταρράκτη, η επέμβαση δε στοίχισε περισσότερα από 300 δολάρια για το καθένα.

Ο κόσμος που αντιλαμβάνεται ένα νεογνό στη φάση πριν την ωρίμανση του συστήματος όρασης στον εγκέφαλό του, είναι …μια σύγχυση σε πλήρη άνθηση.

Το ερώτημα για το «Πρακάς» ήταν εξαρχής αν αυτή η περίοδος του σύνθετου βομβαρδισμού από χρώματα, σχήματα και κινήσεις αντικατοπτρίζει και τις πρώτες εμπειρίες των τυφλών από τη βρεφική ηλικία, που είδαν το φως τους.

Μερικά από αυτά τα παιδιά είχαν ηλικία μεγαλύτερη των 20 ετών όταν τους έγινε η επέμβαση. Θα μπορούσε το σύστημα όρασής τους να περάσει από τα ίδια πρώτα στάδια οργάνωσης των εισερχόμενων πληροφοριών έτσι ώστε να βγαίνει νόημα;

Για να μπορέσει κάποιος να «δει», τα διάφορα τμήματα μιας εικόνας πρέπει να συγκροτηθούν σε διακριτά αντικείμενα και στη συνέχεια η οπτική εικόνα να συνδυαστεί με τις πληροφορίες που παρέχουν οι άλλες αισθήσεις.

Συσχετίσεις

Η ικανότητά μας να διακρίνουμε ξεχωριστά αντικείμενα σε μια εικόνα είναι τόσο καλοδουλεμένη, που την πραγματοποιούμε χωρίς κόπο.

Ανοίγουμε τα μάτια μας και κάθε πράγμα γύρω μας «μπαίνει στη θέση του», μια ταξινομημένη συλλογή πραγμάτων. Όμως η εμπειρία των παιδιών του προγράμματος «Πρακάς» αμέσως μετά την ανάκτηση της όρασης είναι διαφορετική.

Δεν μπορούν να οργανώσουν τις πολλαπλές περιοχές διαφορετικών χρωμάτων και φωτεινότητας σε μεγαλύτερες ενότητες. Πολλά χαρακτηριστικά των συνηθισμένων αντικειμένων – οι περιοχές αλληλεπικάλυψης δύο τετραγώνων ή μιας μπάλας με γαζιά στην επιφάνειά της – γίνονται αντιληπτές ως εντελώς διαφορετικά αντικείμενα και όχι συστατικά στοιχεία μεγαλύτερων δομών.

Η εικόνα που αντιλαμβάνονται είναι σαν πίνακας αφηρημένης τέχνης.

Η απάντηση στο ποιες ενδείξεις μας επιτρέπουν να έχουμε κανονική όραση φαίνεται να σχετίζεται με τον τρόπο που ο εγκέφαλος ομαδοποιεί τα οπτικά ερεθίσματα.

Για παράδειγμα, ένας βασικός κανόνας που ενσωματώνεται στο σύστημα όρασης είναι ότι οι γραμμές που στοιχίζονται σε μια εικόνα πρέπει να ομαδοποιούνται, επειδή κατά πάσα πιθανότητα οφείλονται στο περίγραμμα του ίδιου αντικειμένου.

Τα παιδιά του προγράμματος «Πρακάς» δε διαθέτουν τέτοιους κανόνες όταν αρχίζουν να βλέπουν, αν και τα πράγματα αλλάζουν όσο περνάει ο καιρός.

Ακόμα και απλά σχέδιά τους φαίνονται σαν παράξενα μπερδεμένα σχήματα, έστω κι αν είχαν από πριν αντίληψη των σχετικών αντικειμένων π.χ. μέσω της αφής.

Δυσκολεύονται να εντοπίσουν αντικείμενα σε φωτογραφίες. Οι σκιάσεις και οι σκιές, οι επικαλύψεις και οι αποκρύψεις είναι γι’ αυτούς αξεπέραστα εμπόδια.

Κάθε περιοχή διαφορετικού χρώματος ή φωτεινότητας τους φαίνεται ως ξεχωριστό αντικείμενο. Γι’ αυτό και τις περισσότερες φορές δε συγκινούνται ιδιαίτερα μόλις αποκατασταθεί η όρασή τους.

Δάσκαλος η κίνηση

Η αντιληπτική τους ικανότητα ανεβαίνει σε άλλο επίπεδο, όταν οι στατικές εικόνες αντικατασταθούν από εικόνες κινούμενων αντικειμένων.

Η κίνηση γίνεται δάσκαλος του συστήματος όρασής τους με βάση τον κανόνα ότι τα πράγματα που κινούνται μαζί, πρέπει να σχετίζονται. Η διαδικασία εκπαίδευσης με αυτόν τον τρόπο, χρειάζεται μήνες μέχρι να φέρει το σύστημα όρασης σε ικανοποιητικό επίπεδο.

Για όσους είδαν για πρώτη φορά μετά τα 20 χρόνια τους, χρειάζονται ένα με δύο έτη, ενώ για τα μικρά παιδιά λιγότερος χρόνος.

Οι ερευνητές μελέτησαν και ένα άλλο ερώτημα. Συνδυάζονται οι άλλες αισθήσεις με την όραση, έτσι που μόλις αποκατασταθεί η τελευταία να επιτρέπει αναγνώριση αντικειμένων γνωστών μέσω αφής;

Ζητήθηκε από τα παιδιά να αναγνωρίσουν με τα χέρια τους, αλλά χωρίς να βλέπουν, αντικείμενα που γνώρισαν από πριν. Το μεγάλο ποσοστό επιτυχίας στην αναγνώριση έπεσε κατακόρυφα όταν τους ζητήθηκε να κάνουν το ίδιο βλέποντας, αλλά χωρίς να αγγίζουν τα αντικείμενα.

Ωστόσο, μερικές βδομάδες αργότερα είχαν αποκτήσει σχεδόν τέλεια ικανότητα αναγνώρισης των αντικειμένων, κάτι που δείχνει λανθάνουσα ικανότητα ταχύρρυθμης εκμάθησης μέσω συσχέτισης των αισθήσεων.

Οι έρευνες του προγράμματος «Πρακάς» έδειξαν ότι χάρη στην «πλαστικότητα» του εγκεφάλου, την ικανότητα προσαρμογής του σε νέες εμπειρίες ακόμα και στο τέλος της παιδικής και νεανικής ηλικίας, τα παιδιά που είναι τυφλά επί πολλά χρόνια ή εκ γενετής, μπορούν να αποκτήσουν ικανοποιητική ικανότητα όρασης, αν και έχουν χάσει για πάντα την ικανότητα ανάπτυξης οξείας όρασης.