Φθίνουσα ή ανοδική η εξέλιξη του εγκεφάλου των ενηλίκων;

Του Κώστα Κέντζου

Μερικές φορές νεότερος σημαίνει καλύτερος. Η ταχύτητα αντίδρασης των εικοσάρηδων είναι μεγάλη, προσόν χρήσιμο σε δραστηριότητες, όπως ο αθλητισμός, ο χορός και γενικά ό,τι απαιτεί γρήγορη και συντονισμένη με ακρίβεια σωματική κίνηση.

Η μνήμη στα νεανικά μας χρόνια, είναι πιο δεκτική, επιτρέποντας να αφομοιώσουμε τεράστιες ποσότητες πληροφοριών. Η αναλυτική σκέψη, δηλαδή η ικανότητα να διαχειριζόμαστε καινούριες καταστάσεις και πληροφορίες για να επιλύουμε προβλήματα, επίσης κορυφώνεται στα πρώτα χρόνια της ενηλικίωσης.

Η μελέτη του εγκεφάλου με τομογράφους υποστηρίζει αυτά τα συμπεράσματα, καθώς διαπιστώνει μια αργή αλλά σταθερή μείωση του όγκου της φαιάς ουσίας, που αρχίζει μετά την ηλικία των 20 ετών.

Ωστόσο, οι περισσότεροι άνθρωποι ηλικίας μεταξύ 30 και 60 ετών δε νιώθουν τις πνευματικές τους δυνάμεις να χάνονται.

Το αντίθετο. Μπορεί να μην έχουν την οξύνοια και την ταχύτητα της νιότης, αλλά αυτή η απώλεια συνοδεύεται από μια νέα ικανότητα για μεγαλύτερο εύρος σκέψης και συγκέντρωσης σ’ αυτό που είναι ουσιώδες.

Νέες έρευνες δείχνουν ότι όταν έρχονται αντιμέτωποι με σύνθετες ή ασαφείς πληροφορίες, οι μεσήλικες επιδεικνύουν ανώτερη νοητική ικανότητα από τους νέους.

Το πέρασμα των δεκαετιών προσθέτει στις γνώσεις και τις δεξιότητες του ανθρώπου και ίσως γι’ αυτό σπάνια εικοσάρηδες καταξιώνονται ως ηγέτες. Όσο για την ελλείπουσα φαιά ουσία, ίσως τελικά οι μεσήλικες να ωφελούνται από την έλλειψή της. Αυτή η εικονοκλαστική άποψη έχει αρχίσει να κερδίζει έδαφος στους επιστημονικούς κύκλους στο χώρο της νευρολογίας.

Είναι πραγματικά δύσκολη η εκμάθηση ξένων γλωσσών;

Αν υπάρχουν ακόμα διιστάμενε απόψεις γύρω από το νοητικό δυναμικό των μεσηλίκων είναι επειδή η επιστήμη μόλις έχει αρχίσει να χαρτογραφεί τις αλλαγές που συμβαίνουν στον εγκέφαλο σ’ αυτή την ηλικιακή φάση. Μάλιστα, κάποιες από τις μέχρι τώρα παρατηρήσεις προκαλούν έκπληξη και είναι δύσκολο να ερμηνευτούν.

Για παράδειγμα, είναι γνωστό ότι τα παιδιά έχουν πλεονέκτημα στην εκμάθηση ξένων γλωσσών, κατά ένα μέρος επειδή ο νεανικός εγκέφαλος είναι πιο ευπροσάρμοστος και ευέλικτος. Ωστόσο, η έρευνα για την εκμάθηση γλωσσών που πραγματοποιήθηκε στο πανεπιστήμιο του Στάνφορντ έδειξε ότι ίσως είναι δυνατή η επανενεργοποίηση αυτής της ελαστικότητας στους ενηλίκους.

Η εκμάθηση μιας γλώσσας είναι δύσκολη, κατά ένα μέρος επειδή ο ήχος των ξένων φθόγγων μπορεί να έχει το παράδοξο αποτέλεσμα να ενισχύει νευρωνικά κυκλώματα που σχετίζονται με την ήδη γνωστή μητρική γλώσσα. Όταν ακούμε ξένους ήχους που ανήκουν σε περισσότερες από μια φωνητικές κατηγορίες, ασυνείδητα τους κατατάσσουμε ως κάποιους από τους οικείους σε μας ήχους.

Προσπαθώντας να ακυρώσουν αυτό το φαινόμενο, οι ερευνητές του Στάνφορντ δούλεψαν με Ιάπωνες ενήλικες που μάθαιναν αγγλικά αμέσως μετά την άφιξή τους στις ΗΠΑ.

Χρησιμοποίησαν έναν ηλεκτρονικό υπολογιστή που υπερτόνιζε τις φωνητικές διαφορές των αγγλικών, που συχνά προκαλούν σύγχυση σε όσους έχουν τα ιαπωνικά ως μητρική γλώσσα, ώστε να παρεμποδίσουν την ενσωμάτωση αυτών των φθόγγων στους ήχους που είναι οικείοι στους Ιάπωνες.

Μετά από μόλις μία ώρα εκπαίδευσης, οι ενήλικες μαθητές μπορούσαν να κάνουν δύσκολους φωνητικούς διαχωρισμούς που συνήθως απαιτούν διαβίωση επί πέντε χρόνια σε αγγλόφωνο περιβάλλον!

Καθώς γερνάμε, ό,τι έχουμε μάθει χαράζεται βαθιά στον εγκέφαλό μας. Είναι σαν η επαναλαμβανόμενη επαφή με την ίδια πληροφορία να κάνει μια «αυλακιά» στα νευρωνικά μας δίκτυα και ακριβώς γι’ αυτό πολλά πράγματα γίνονται πιο εύκολα με την πρακτική επανάληψη.

Εκείνο που φαίνεται να πέτυχαν οι επιστήμονες του Στάνφορντ, διαμορφώνοντας το μαθησιακό περιβάλλον, είναι να κάνουν το «έδαφος» πιο γόνιμο σε νέες «αυλακιές».

Γρήγορη και μεγάλου εύρους νευρωνική επικοινωνία

Τα συμπεράσματα από την έρευνα αυτή είναι μέρος της ορμητικά αναπτυσσόμενης έρευνας γύρω από την πλαστικότητα του εγκεφάλου του ενήλικου ανθρώπου, που αποδεικνύεται ότι είναι πολύ μεγαλύτερη και διατηρείται για πολύ μεγαλύτερο χρονικό διάστημα απ’ ό,τι θεωρούνταν μέχρι χτες.

Τα χαρακτηριστικά αυτά του εγκεφάλου αφορούν ιδιαίτερα τον μετωπιαίο και τον κροταφικό λοβό των δύο εγκεφαλικών ημισφαιρίων, που σχετίζονται περισσότερο με την αφηρημένη σκέψη και το σχεδιασμό – προγραμματισμό. Ο οργανωτικός αναβρασμός στους μετωπιαίους λοβούς που αρχίζει στην εφηβική ηλικία συνεχίζεται μέχρι τα μέσα της δεκαετίας των είκοσι.

Παράλληλα, η λευκή ουσία (οι συνδετικές ίνες επικοινωνίας των νευρώνων που καλύπτονται από μυελίνη) συνεχίζουν να διεισδύουν στους μετωπιαίους και κροταφικούς λοβούς για αρκετές δεκαετίες ακόμη.

Αυτές οι περιοχές του εγκεφάλου που ωριμάζουν αργά δείχνουν σταδιακή μείωση της φαιάς ουσίας (δηλαδή των νευρώνων) και στη βάση της παρατήρησης αυτής είχε βγει το απαισιόδοξο συμπέρασμα ότι αρχίζουμε να χάνουμε το πιο ουσιαστικό μέρος του εγκεφάλου μας από τη δεκαετία των είκοσι ετών.

Αυτή η μείωση της φαιάς ουσίας μπορεί να σημαίνει μείωση της νοητικής ικανότητας, αλλά μπορεί και να είναι απλώς το αποτέλεσμα της καλύτερης λειτουργίας των νευρωνικών δικτύων, καθώς συνεχίζουν να απορρίπτονται οι πιο ασθενείς συνδέσεις μεταξύ των νευρώνων.

Μάλιστα, αυτοψίες ανθρώπων που πέθαναν σε ηλικία 50 ή 60 ετών δείχνουν ότι δεν έχουν απώλεια νευρώνων στους μετωπιαίους και κροταφικούς λοβούς, παρά μόνο φαινομενική μείωση της φαιάς ουσίας, επειδή αρκετές νευρωνικές συνδέσεις έχουν πια καλυφθεί από μυελίνη, που τις κάνει να δείχνουν ως λευκή ουσία.

Ομως στις συνδέσεις που καλύπτονται από μυελίνη αυξάνεται κατά 13 φορές η ταχύτητα επικοινωνίας των νευρώνων, ενώ επιπλέον αποκτούν τη δυνατότητα να μεταφέρουν 30 φορές περισσότερη πληροφορία στη μονάδα του χρόνου σε σχέση με τις νευρωνικές συνδέσεις που είναι ακάλυπτες.

Δεν είναι τυχαία η μείωση μετά τα τριάντα της ταχύτητας αντίδρασης, καθώς άλλα κυκλώματα και μεταξύ τους αυτά που σχετίζονται με τον κινητικό έλεγχο, αρχίζουν να απομυελώνονται. Ωστόσο, γύρω στην ηλικία των 50 ετών, τα κυκλώματα της ανώτερης νόησης βρίσκονται στο αποκορύφωμα της απόδοσής τους.

Αναδιοργάνωση για να καλυφθούν οι απώλειες

Επιπλέον, διαπιστώθηκε ότι καθώς γερνάμε αρχίζουμε να χρησιμοποιούμε και τα δύο ημισφαίρια του εγκεφάλου για νοητικές λειτουργίες που σε νεότερη ηλικία πραγματοποιούνταν κυρίως στο ένα ημισφαίριο.

Για παράδειγμα, οι εικοσάρηδες στηρίζονται σχεδόν αποκλειστικά στο αριστερό ημισφαίριο για την επεξεργασία της γλώσσας και το δεξιό για τη συλλογιστική που αφορά οπτικές και χωρικές πληροφορίες.

Στη μέση ηλικία, αυτός ο αυστηρός διαχωρισμός αρχίζει να καταρρέει, τάση που είναι ακόμα πιο έντονη σε όσους καταφέρνουν να παραμένουν διαυγείς σε προχωρημένη ηλικία.

Είτε ο εγκέφαλος αναπληρώνει με αυτόν τον τρόπο τις απώλειές του λόγω της ηλικίας, είτε κερδίζει και κάτι παραπάνω, το συμπέρασμα είναι ότι κάθε άλλο παρά στατικός και αμετάβλητος είναι.

Παραφράζοντας μια παροιμία του αγγλόφωνου κόσμου θα λέγαμε ότι τελικά «μπορείς να μάθεις νέα κόλπα σε ένα γέρικο σκύλο».