Κ. Δούκας: Ποιά ήταν η πραγματική῾Ομηρική Ἰθάκη- Μέρος Γ’

Πῶς περιγράφει γεωγραφικῶς τήν Ἰθάκη ὁ Ὃμηρος στούς Φαίακες;

Η ΣΥΝΔΕΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΞΗΡΑ (ΑΚΤΗ ΗΠΕΙΡΟΙΟ), Η ΠΟΛΥΝΗΣΙΑ ΤΗΣ ΛΕΥΚΑΔΟΣ,ΤΟ ΟΡΟΣ ΝΗΡΙΤΟΝ ΚΑΙ ΤΟ ΑΚΡΙΒΕΣ ΣΤΙΓΜΑ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΤΟΥ ΟΔΥΣΣΕΑ.

Του Κώστα Δούκα

 Μία ἀπροσδόκητη ἒκπληξη μᾶς περιμένει στήν ραψωδία  τῆς Ὀδύσσειας ι 21-26. Ὁ Ὀδυσσέας ἒχει ταλαιπωρηθεῖ στό νησί τῶν Κυκλώπων, ἀφοῦ ἒχει προηγουμένως περάσει μέ τούς συντρόφους του τήν περιπέτεια μέ τούς Λαιστρυγόνες. Εὑρισκόμενος στό ἀνάκτορο τῶν Φαιάκων καί ἀφοῦ ἒχει μαγέψει τόν Ἀλκίνοο καί τούς δημογέροντες μέ τίς ἀπίθανες περιπέτειες πού πέρασε στήν θάλασσα, ἒρχεται ἡ στιγμή νά ἀποκαλύψει ἐπί τέλους τήν ταυτότητά του, λέγοντας ὃτι εἶναι ὁ Ὀδυσσέας, ὁ γιός τοῦ Λαέρτη ἀπό τήν Ἰθάκη καί ὃτι εἶναι διάσημος γιά τούς δόλους του. Καί διευκρινίζει στήν συνέχεια τά ἑξῆς συγκλονιστικά, πού προσδιορίζουν μέ…ἀκρίβεια GPS ποιό ἀκριβῶς νησί τοῦ Ἰονίου εἶναι ἡ Ἰθάκη. Λέει:

     ναιετάω δ᾽ ᾽Ἰθάκην εὐδείελον· ἐν δ᾽ ὃρος αὐτῇ

     Νήριτον εἰνοσίφυλλον, ἀριπρεπές· ἀμφί δέ νῆσοι

     πολλαί ναιετάουσι μάλα σχεδόν ἀλλοίλῃσι,

     Δουλίχιόν τε Σάμη τέ καί ὑλήεσσα Ζάκυνθος.

     αὐτή δέ χθαμαλή πανυπερτάτη εἰν ἁλί κεῖται

    πρός ζόφον, αἱ δέ τ᾽ ἂνευθε πρός ήώ τ᾽ἠέλιόν τε.

Αὐτοί οἱ πολυσήμαντοι στίχοι σέ ἒμμετρη μετάφραση του ὑποφαινομένου λένε τά ἑξῆς:

Καί κατοικῶ τήν ξέφαντη Ἰθάκη, ὃπου τό ὂρος

 Νήριτον τό σεισίφυλλον καί μεγαλοπρεπές.

 Γύρω νησιά εἶναι πολλά κοντά τό ἓνα στ᾽ ἂλλο,

ἡ Σἀμη καί τό Δουλιχιό καί ἡ δασώδης Ζάκυνθος.

Καί χαμηλώνει στήν στεριά σιμά, στή θάλασσα ἡ πιό ἒξω

Στήν δύση, τ᾽ ἂλλα χωριστά, ἐκεῖ πού βγαίνει ὁ ἣλιος. 

Ἐδῶ μαθαίνουμε πρῶτα-πρῶτα ὃτι ἡ Ἰθάκη εἶναι εὐδιάκριτη, ξέφαντη (εὐδείελος) στόν ἐρχόμενο διά ξηρᾶς ἀπό τήν ἀκαρνανική ἀκτή. Διότι αὐτό θέλει νά πεῖ ὁ ποιητής ὃταν λέει στόν ἀφικνούμενο “μήπως ἦλθες πεζός”. Ἒπειτα ἡ  Ἰθάκη (Θιάκι) ἒχει δύο ὂρη. Τὀ Ἀνώγι στά βόρεια ὓψους 806 μ. καί τό Μεροβίγλι στά νότια ὓψους 629 μ. Ποιό ἀπό τά δύο ὂρη εἶναι τό Νήριτον; Τό δασωμένο καί μεγαλοπρεπές; Παραδόξως, ὡς Νήριτον ἐπελέγη στήν Ἰθάκη τό χαμηλότερο ὂρος, γιά λόγους προσαρμογῆς στά δεδομένα τοῦ ἒπους. Ἀντιθέτως, ἡ Λευκάδα ἀπό τόν νότο φαίνεται σάν κῶνος, μέ κορυφή τήν Ἐλάτη ὓψους 1.184 μ.

Τό ὃτι ἡ Λευκάδα εἶναι ἡ ἀληθινή Ἰθάκη προκύπτει καί ἀπό τόν Ὁμηρικό Ὓμνο πρός τόν Ἀπόλλωνα, πού λέει τά ἑξῆς γιά τόν ταξιδιώτη πού ταξιδεύει μέ πλοῖο στόν Πατραϊκό κόλπο κατευθυνόμενος πρός τούς Δελφούς καί βλέπει ἐκ νότου τά Ἰόνια νησιά, ἀρχίζοντας ἀπό τά μακρυνότερα καί ἐρχόμενος πρός τά πλησιέστερα.

  Καί σφῖν ὑπέκ νεφέων Ἰθάκης τ᾽ὂρος αἰπύ παίφαντο

   Δουλίχιόν τε Σάμη τέ καί ὑλήεσσα Ζάκυνθος

(καί σ᾽αὐτούς φάνηκε κάτω ἀπό τά νέφη τό αἰχμηρό ὃρος τῆς Ἰθάκης,τό Δουλίχιον καί ἡ Σάμη καί ἡ δασώδης Ζάκυνθος).

Εἶναι προφανές ὃτι μέσα σέ διαυγή οὐρανό ὡς μακρυνότερο νησί φαίνεται ἡ Λευκάδα, ἡ ὁποία ἀποκαλεῖται Ἰθάκη, ἀκολουθοῦν τό Δουλίχιον καί ἡ Σάμη, δηλαδή ἡ Κεφαλληνία καί ἡ Ἰθάκη, καί ὁ γεωγραφικός προσανατολισμός ὀλοκληρώνεται μέ τήν πλησιεστέρα Ζάκυνθο, ἡ ὁποία οὐδέποτε ἂλλαξε ὂνομα ἀπό τήν ἐποχή τοῦ Ὁμήρου μέχρι καί τῶν ἡμερῶν μας.

Ἀναλύουμε τώρα τούς ἐπιμάχους στίχους.

Γύρω ἀπό τήν Ἰθάκη ὑπάρχουν πολλά νησιά, πολύ κοντά τό ἓνα στό ἂλλο. Αὐτή ἡ Πολυνησία ὑπάρχει μόνο στήν Λευκάδα, ἀφοῦ κανένα μικρότερο νησί δέν βρίσκεται γύρω ἀπό τήν Ἰθάκη. Ἀντιθέτως, γύρω ἀπό τήν Λευκάδα ὑπάρχουν πολλά μικρότερα νησιά πολύ κοντά τό ἓνα στό ἂλλο, ὃπως τό Μεγανήσι, ὁ Κάλαμος, ἡ Καστός, ἡ  Ἂτοκος, ὁ Σκορπιός, τό Σκορπίδι, τό Ἀρκούδι, τό Τσόκαρι, ἡ Σπάρτη, τό Χελώνι, ἡ Μαδουρή (τό νησί τοῦ Βαλαωρίτη), ἡ Θηλειά καί ἂλλα μικρότερα. Ὁ ποιητής δέν τά κατονομάζει καί ἑστιάζει τό ἐνδιαφέρον στά μεγαλύτερα νησιά τοῦ βασιλείου τοῦ Ὀδυσσέα, τό Δουλίχιον τήν Σάμη καί τήν δασώδη Ζάκυνθο.

Ἡ ἒκφραση Δουλίχιόν τε Σάμη τέ ἀναφέρεται κατ᾽ ἐπανάληψη στήν Ὀδύσσεια. Τά δύο νησιά συνδέονται μέ τόν σύνδεσμο τέ τέ που συνδέει ὃμοια ἢ ἰσοδύναμα πράγματα καί σημαίνει ὃπως, ἒτσι, τόσο ὃσο, καί καί, ἀλλά καί. Ἰδοῦ μερικά παραδείγματα:

Ζεύς πατήρ ἀνδρῶν τε θεῶν τε (ὁ Ζεύς εἶναι πατέρας καί ἀνθρώπων καί θεῶν).

Δύσετο τ᾽ ἠέλιος σκιόωντο τέ πᾶσαι ἀγυιαί (καί ἒδυσε ὁ ἡλιος καί σκοτείνιασαν ὃλοι οἱ δρόμοι).

Ἒπος τέ ἒργον τέ (καί λόγος καί ἒργον).

Εἶδος τέ ἒργον τέ (καί ὀμορφιά καί ἀνάστημα)

Φυλάσσει τέ ῥύεταί τε (καί σέ φυλάσσει καί σέ προστατεύει)

Ἓπομένως Δουλίχιόν τε Σάμη τε εἶναι χωρίς ἀμφιβολία τό ζεῦγος τῶν νήσων Κεφαλληνίας καί Ἰθάκης λόγω χαρακτηριστικῆς γειτνιάσεως.

Ἀκολούθως στούς πολυσήμαντους στίχους ι 21- 26 ἀναφέρεται ὃτι ἡ Ἰθάκη συνορεύει μέ τήν χέρσο, δηλαδή τήν Ἀκαρνανική ἀκτή. Ἡ ἒκφραση χθαμαλή κεῖται σημαίνει ὃτι ἡ Ἰθάκη χαμηλώνει πρός τήν στεριά, δηλαδή βρίσκεται πλησίον στεριᾶς. Εἶναι <κολλητή> στήν στεριά. Τό χθαμαλός ἐτυμολογεῖται στήν λέξη χθών=γῆ. Ὃποιος βρίσκεται κοντά σέ στεριά εἶναι χθαμαλός, δηλαδή στεριανός. Ἀκόμη καί σἠμερα οἱ ναυτικοί ὃταν ἀναχωροῦν ἀπό τό λιμάνι, τότε ἀναπλέουν, ἐνῶ ὃταν προσεγγίζουν σέ λιμάνι, τότε καταπλέουν. Ὃταν ὁ Ἀγαμέμνων δίνει ἐντολή στά πλοῖα νά ἀποπλεύσουν πρός Τένεδον γιά νά ξεγελάσουν τούς Τρῶες, λέει:

Ὓψι ἐπ᾽  εὐνάων ὁρμήσωμεν (νά ἀγκυροβολήσουμε τά πλοῖα μας στά ἀνοικτά. Ὓψι ἢ ὑψοῦ σημαίνει ὑψηλά, ἀνοικτά, μακριά ἀπό τήν στεριά.

Δέν εἶναι δυνατόν νά λέει ὁ Ὃμηρος ἀπό τήν μία ὃτι ἒχει ἡ Ἰθάκη τό μεγαλοπρεπές ὂρος Νήριτον καί ἀπό τήν ἂλλη να τήν χαρακτηρίζε…χαμηλή. Μά ἂν ἢθελε ὁ ποιητής νά πεῖ ὃτι ἡ Ἰθάκη εἶναι χαμηλή, θά ἒλεγε χθαμαλή ἐστί. Ἀλλά λέει χθαμαλή κεῖται. Ἂν ἀπό τήν ἀρχαιότητα εἶχε δοθεῖ ἡ σωστή ἑρμηνεία στήν λέξη χθαμαλή σήμερα δέν θά ὑπῆρχε πρόβλημα Ἰθάκης.

Τήν ἒκφραση χθαμαλή εἰν ἁλί κεῖται συνοδεύει ἡ λέξη πανυπερτάτη, πού σημαἰνει ἡ ἐξωτάτη, ἡ πιό ἐξωτερική ὃλων τῶν νήσων πρός ζόφον, ἢτοι πρός δυσμάς. Οἱ ἂνθρωποι τῆς ἐποχῆς τοῦ Ὃμήρου δέν εἶχαν τότε πυξίδα γιά τόν ἀκριβῆ προσανατολισμό τῶν Ἰονίων νήσων. Ὃταν λοιπόν ὁ ποιητής λέει ὃτι ἡ Ἰθάκη εἶναι πανυπερτάτη πρός ζόφον ἐννοεῖ ὃτι εἶναι ἡ ἐξωτάτη ὃλων πρός δυσμάς.

Ἡ Ἰθάκη δέν εἶναι ἡ δυτικοτέρα, διότι δυτικοτέρα εἶναι ἡ Κεφαλληνία.

Ἓπεται ὃτι ἡ Κεφαλληνία εἶναι ἡ Ἰθάκη; Στήν πραγματικότητα καί τά τέσσερα Ἰόνια νησιά τοῦ βασιλείου τοῦ Ὀδυσσέα κεῖνται πρός βορειοδυσμάς καί ἐξωτάτη ὃλων εἶναι ἡ Λευκάδα. Καί οἱ στίχοι συμπληρώνονται με τήν ἑξῆς ἒκφραση: αἱ δέ τ᾽ ἂνευθε πρὀς ἠώ τ᾽ ἠέλιόν τε. Δηλαδή τά ἂλλα νησιά, ἢτοι τό Δουλίχιον, ἡ Σάμη καί ἡ Ζάκυνθος, κεῖνται μέν ὃλα πρός δυσμάς ἀλλά ἐν σχέσει πρός τήν Λευκάδα φαίνεται νά βρίσκονται πρός τό ἀνάβλεμα τοῦ ἡλίου. Δέν μποροῦσε νά γίνει ἀκριβέστερη γεωγραφική  περιγραφή τῆς Λευκάδας μέσα σέ τόσο λίγους στίχους, ἀνεξαρτήτως τοῦ ποιό ὂνομα εἶχε στήν ἀρχαιότητα.

Δείτε τα προηγούμενα άρθρα εδώ

Ο Κώστας Δούκας είναι δημοσιογράφος  (μέλος της ΕΣΗΕΑ) ειδικευμένος στο ναυτιλιακό ρεπορτάζ, ερευνητής και συγγραφέας (μέλος της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών). Ασχολείται επί 40ετία με την ομηρική γραμματεία. Έχει μεταφράσει την Ιλιάδα και την Οδύσσεια σε πεζό λόγο και, τελευταία, σε έμμετρο μετά σχολίων, με την διάσωση του 80% των λέξεων του Ομήρου. Όλα τα άρθρα του ιδίου εδώ.