Μέρος από τον πρώτο χάρτη των άστρων του Ιππάρχου ανακαλύφθηκε σε περγαμηνή

Μια μεσαιωνική περγαμηνή από το μοναστήρι της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά απέδωσε έναν εκπληκτικό θησαυρό. Κρυμμένοι κάτω από χριστιανικά κείμενα, οι μελετητές ανακάλυψαν αυτό που φαίνεται να είναι μέρος του χαμένου από καιρό αστρικού καταλόγου του αστρονόμου Ιππάρχου – που πιστεύεται ότι είναι η πρώτη γνωστή προσπάθεια χαρτογράφησης ολόκληρου του ουρανού.

Οι μελετητές αναζητούν τον κατάλογο του Ιππάρχου εδώ και αιώνες.

Ο James Evans, ιστορικός της αστρονομίας στο Πανεπιστήμιο Puget Sound στην Tacoma της Ουάσιγκτον, περιγράφει το εύρημα ως “σπάνιο” και “αξιοσημείωτο”. Το απόσπασμα δημοσιεύεται στο διαδίκτυο αυτή την εβδομάδα στο Journal for the History of Astronomy1.

Ο Έβανς λέει ότι αποδεικνύει ότι ο Ίππαρχος, που συχνά θεωρείται ο μεγαλύτερος αστρονόμος της αρχαίας Ελλάδας, όντως χαρτογράφησε τους ουρανούς αιώνες πριν από άλλες γνωστές προσπάθειες. Φωτίζει επίσης μια κρίσιμη στιγμή στη γέννηση της επιστήμης, όταν οι αστρονόμοι από το να περιγράφουν απλώς τα μοτίβα που έβλεπαν στον ουρανό, άρχισαν να τα μετρούν και να τα προβλέπουν.

Το χειρόγραφο προέρχεται από το ελληνορθόδοξο μοναστήρι της Αγίας Αικατερίνης στη χερσόνησο του Σινά, στην Αίγυπτο, αλλά τα περισσότερα από τα 146 φύλλα του, ή αλλιώς φύλλα, ανήκουν τώρα στο Μουσείο της Βίβλου στην Ουάσιγκτον.

Οι σελίδες περιέχουν τον Codex Climaci Rescriptus, μια συλλογή συριακών κειμένων που γράφτηκαν τον δέκατο ή ενδέκατο αιώνα. Αλλά ο κώδικας είναι ένα παλίμψηστο: περγαμηνή που καθαρίστηκε από παλαιότερο κείμενο από τον γραφέα, ώστε να μπορεί να επαναχρησιμοποιηθεί.

Η παλαιότερη γραφή θεωρήθηκε ότι περιείχε περαιτέρω χριστιανικά κείμενα και, το 2012, ο βιβλιολόγος Peter Williams στο Πανεπιστήμιο του Cambridge, Ηνωμένο Βασίλειο, ζήτησε από τους φοιτητές του να μελετήσουν τις σελίδες ως καλοκαιρινή εργασία. Ένας από αυτούς, ο Jamie Klair, εντόπισε απροσδόκητα ένα χωρίο στα ελληνικά που συχνά αποδίδεται στον αστρονόμο Ερατοσθένη. Το 2017, οι σελίδες αναλύθηκαν εκ νέου με τη χρήση υπερσύγχρονης πολυφασματικής απεικόνισης.

Οι ερευνητές της Ηλεκτρονικής Βιβλιοθήκης Early Manuscripts στο Rolling Hills Estates της Καλιφόρνια και του Πανεπιστημίου του Ρότσεστερ της Νέας Υόρκης τράβηξαν 42 φωτογραφίες κάθε σελίδας σε διαφορετικά μήκη κύματος φωτός και χρησιμοποίησαν αλγόριθμους υπολογιστών για να αναζητήσουν συνδυασμούς συχνοτήτων που ενίσχυαν το κρυμμένο κείμενο.

Συντεταγμένες αστέρων

Εννέα φύλλα αποκάλυψαν αστρονομικό υλικό, το οποίο (σύμφωνα με τη ραδιοχρονολόγηση και το ύφος της γραφής) μεταγράφηκε πιθανώς τον πέμπτο ή τον έκτο αιώνα.

Περιλαμβάνει μύθους του Ερατοσθένη για την προέλευση των άστρων και τμήματα ενός διάσημου ποιήματος του τρίτου αιώνα π. Χ. που ονομάζεται “Φαινόμενα”, το οποίο περιγράφει τους αστερισμούς.

Στη συνέχεια, ενώ μελετούσε τις εικόνες κατά τη διάρκεια ενός αποκλεισμού από τον κορονοϊό, ο Williams παρατήρησε κάτι πολύ πιο ασυνήθιστο. Ειδοποίησε τον ιστορικό της επιστήμης Victor Gysembergh στο γαλλικό εθνικό κέντρο επιστημονικών ερευνών CNRS στο Παρίσι. “Ήμουν πολύ ενθουσιασμένος από την αρχή”, λέει ο Gysembergh. “Ήταν αμέσως σαφές ότι είχαμε συντεταγμένες αστέρων”.

Αποκαλύφθηκε έτσι ότι σε μια τουλάχιστον σελίδα της περγαμηνής δίνονταν ακριβείς συντεταγμένες για τα άστρα στα τέσσερα άκρα του αστερισμού Corona Borealis (Βόρειου Στέφανου). Βρέθηκαν επίσης βάσιμες ενδείξεις ότι η πηγή αυτών των μετρήσεων ήταν ο Ίππαρχος και ότι οι υπολογισμοί του είχαν γίνει περίπου το 129 π.Χ.

Μέχρι σήμερα ο μοναδικός κατάλογος άστρων που είχε διασωθεί από την αρχαιότητα, ήταν εκείνος του αστρονόμου Πτολεμαίου στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου κατά τον 2ο αιώνα μ.Χ. Η «Αλμαγέστη» του (ή «Μαθηματική σύνταξις») υπήρξε ένα από τα πιο επιδραστικά επιστημονικά κείμενα στην ιστορία, προβάλλοντας, ένα γεωκεντρικό μαθηματικό μοντέλο για τον Κόσμο, το οποίο είχε γίνει αποδεκτό ευρέως για πάνω από 1.200 χρόνια. Ο Πτολεμαίος είχε, μεταξύ άλλων, δώσει τις συντεταγμένες άνω των 1.000 άστρων.

Όμως στα αρχαία κείμενα υπάρχουν πολλές αναφορές ότι ο πρώτος που είχε κάνει τέτοιες αστρικές μετρήσεις, ήταν ο Ίππαρχος ο Ρόδιος (190-120 π.Χ.) τρεις αιώνες πριν. Νωρίτερα οι Βαβυλώνιοι αστρονόμοι είχαν μετρήσει τις θέσεις μερικών άστρων αλλά μόνο γύρω από τον Ζωδιακό, ενώ ο Ίππαρχος ήταν ο πρώτος που προσδιόρισε τις θέσεις των άστρων με χρήση δύο συντεταγμένων και επιχείρησε να δημιουργήσει έναν «χάρτη» όλου του νυχτερινού ουρανού.

«Αυτός ο κατάλογος άστρων που έως τώρα αιωρείτο στα κείμενα ως σχεδόν κάτι υποθετικό, έγινε πλέον κάτι πολύ συγκεκριμένο», δήλωσε ο ιστορικός της αστρονομίας Ματιέ Οσεντράιβερ του Ελευθέρου Πανεπιστημίου του Βερολίνου.

Πώς παρατηρούσαν τότε τα άστρα

Οι ερευνητές πιστεύουν ότι ο αρχικός κατάλογος του Ίππαρχου, όπως και του Πτολεμαίου, θα περιλάμβανε παρατηρήσεις σχεδόν κάθε ορατού άστρου στον ουρανό. Λόγω της έλλειψης τηλεσκοπίου, πιθανώς ο Ίππαρχος είχε χρησιμοποιήσει κάποιο άλλο όργανο παρατήρησης όπως τη διόπτρα και ασφαλώς «θα είχε αφιερώσει ατελείωτες ώρες δουλειάς», σύμφωνα με τον Γκιζεμπέργκ.

Η σχέση Ίππαρχου-Πτολεμαίου ήταν πάντα ένα νεφελώδες ζήτημα. Μερικοί ειδικοί είχαν φτάσει στο σημείο να ισχυριστούν ότι δεν υπήρξε ποτέ ο κατάλογος άστρων του Ίππαρχου, ενώ άλλοι -με πρώτο τον αστρονόμο του 16ου αιώνα Τίχο Μπράχε- είχαν αντίστροφα υποστηρίξει ότι ο Πτολεμαίος απλώς έκλεψε τις προϋπάρχουσες μετρήσεις του Ίππαρχου και τις παρουσίασε για δικές του.

Ακριβείς θέσεις των άστρων

Η έως τώρα ανάλυση του αποκαλυφθέντος κειμένου στην περγαμηνή οδήγησε τους ερευνητές στο αρχικό συμπέρασμα ότι ο Πτολεμαίος δεν έκανε απλή αντιγραφή των στοιχείων του Ίππαρχου. Από την άλλη, όπως επεσήμαναν, οι αριθμοί του Ίππαρχου για τις θέσεις των άστρων (με απόκλιση το πολύ μιας μοίρας από τις πραγματικές) είναι πολύ πιο ακριβείς από εκείνες του διαδόχού του Πτολεμαίου.

Σύμφωνα με τον ιστορικό της αστρονομίας Τζέημς Έβανς του αμερικανικού Πανεπιστημίου Puget Sound, η ανακάλυψη «εμπλουτίζει την εικόνα μας για τον Ίππαρχο και μας δίνει μια γοητευτική ιδέα για το τι έκανε πραγματικά». Όπως είπε, το έργο του υπήρξε καθοριστικό, επειδή αποτέλεσε ορόσημο για την «μαθηματικοποίηση της Φύσης», δηλαδή την μετατόπιση από την απλή περιγραφή των φυσικών φαινομένων στη μέτρηση, τον υπολογισμό και την πρόβλεψη τους.

Θα ανακαλύψουμε κι άλλες συντεταγμένες άστρων

Ο Ίππαρχος είχε επικρίνει τους προδρόμους του στην αστρονομία ότι δεν νοιάζονταν για την αριθμητική ακρίβεια. Κατά τον Έβανς, ο Ίππαρχος αξιοποίησε τη βαβυλωνιακή παράδοση των ακριβών αστρονομικών μαθηματικών παρατηρήσεων και χάρη σε αυτόν έγινε το «πάντρεμα» με την ελληνική γεωμετρική παράδοση, με αποτέλεσμα «να ξεκινήσει έτσι πραγματικά η σύγχρονη αστρονομία».

Οι ερευνητές ευελπιστούν ότι καθώς βελτιώνονται οι απεικονιστικές τεχνικές, θα ανακαλύψουν και άλλες συντεταγμένες άστρων στον εν λόγω Κώδικα, αρκετά τμήματα του οποίου δεν έχουν ακόμη διαβαστεί. Θεωρούν επίσης πιθανό ότι στη βιβλιοθήκη της Αγίας Αικατερίνης του Σινά, η οποία περιέχει περισσότερα από 160 παλίμψηστα, διασώζονται επιπρόσθετες σελίδες του καταλόγου άστρων του Ίππαρχου. Σχετικές έρευνες έχουν ήδη φέρει στο φως άγνωστα αρχαιοελληνικά ιατρικά κείμενα κάτω από τα χριστιανικά.

ΠΗΓΗ: https://www.nature.com/