Γ.Μανιάτης:Περιβαλλοντική κρίση-Θλιβερός απολογισμός

Άρθρο του καθηγητή Γιάννη Μανιάτη*

Kαθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς, πρ. Υπουργός Ενέργειας, Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής

Στις 5 Ιουνίου το ημερολόγιο του πλανήτη έχει υπογραμμισμένη με κόκκινο, την Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος. Από το 1973 μέχρι σήμερα, αποτελεί την κύρια εκδήλωση του ΟΗΕ για ενημέρωση του παγκόσμιου κοινού σχετικά με περιβαλλοντικά προβλήματα που αντιμετωπίζει ο πλανήτης, προσκαλώντας όλες τις κοινωνίες για έναν άλλο τρόπο ζωής και παραγωγής. Το θέμα της φετινής Παγκόσμιας Ημέρας Περιβάλλοντος, είναι η μάχη για τη μείωση της μόλυνσης από πλαστικά, με σύνθημα #BeatPlasticPollution.

Α. Ο ΠΛΑΝΗΤΗΣ

Σύμφωνα με το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ (WEF, 2023), σε ορίζοντα 2 ετών, τα 5 από τα 10 σοβαρότερα προβλήματα που θα αντιμετωπίσει η ανθρωπότητα αφορούν στην κλιματική αλλαγή, με τη λίστα να περιέχει: φυσικές καταστροφές και ακραία καιρικά φαινόμενα, κρίση στους φυσικούς πόρους, αποτυχία προσαρμογής στα σχέδια για την κλιματική αλλαγή και αποτυχία περιορισμού της, ενώ, στα επόμενα 10 χρόνια, ο κατάλογος συμπληρώνεται και με 6^ο  κίνδυνο, αυτόν της απώλειας βιοποικιλότητας και της κατάρρευσης των οικοσυστημάτων.

Η κρίση επεκτείνεται και αριθμητικά, αρκεί να αναλογιστούμε ότι με την αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού στα 7,4 δισεκατομμύρια το 2015 (άνοδο της τάξης του 270% από το 1950), εξελίχθηκε παράλληλα αύξηση στην παγκόσμια κατανάλωση πρωτογενούς ενέργειας, από τα περίπου 100 Exajoules το 1950, στα 583 Exajoules το 2015. Με το 82% αυτής (2021), να προέρχεται από ορυκτά καύσιμα και με την Κίνα να συνεχίζει την αύξηση της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από ανθρακικά εργοστάσια κατά 25%, αντιλαμβανόμαστε ότι είμαστε πολύ μακριά από το στόχο μας.

Το 2022 είναι η πρώτη φορά στα τελευταία 800.000 χρόνια της ιστορίας του πλανήτη Γη, όπου οι ατμοσφαιρικές συγκεντρώσεις διοξειδίου του άνθρακα (CO2) κατέγραψαν το ιστορικό ρεκόρ των 417.65 ppm. Το πρόβλημα επιδεινώνεται αφού,  ακόμα κι αν πετύχουμε σταθεροποίηση στις εκπομπές CO2, δεν θα μπορέσουμε να αλλάξουμε άμεσα τις ατμοσφαιρικές συγκεντρώσεις του, μιας και οι ποσότητες που ήδη υπάρχουν μπορούν να παραμείνουν στην ατμόσφαιρα έως και 100δες χρόνια.  Χαρακτηριστικό δείγμα αφύπνισης όχι μόνο των κοινωνιών, αλλά και των κάθε είδους διαχειριστών χρήματος, είναι η τεράστια αύξηση του κόστους των καιρικών και κλιματικών καταστροφών τα τελευταία χρόνια, οι οποίες από ένα μέσο όρο κόστους $50 δισ./έτος, τη δεκαετία 1980, βρίσκονται την τελευταία 5ετία στα ύψη των άνω $200 δισ./έτος, δηλ.. τετραπλασιασμό των αναγκαίων επενδύσεων για αποκατάσταση.

Ιδιαίτερα σε σχέση με το μεταναστευτικό – προσφυγικό,  ένα από τα 2 μεγαλύτερα προβλήματα των χωρών της Μεσογείου, εκτιμάται ότι, οι κλιματικές καταστροφές, θα έχουν ως αποτέλεσμα  216 εκατ. κλιματικούς μετανάστες μέχρι το 2050, η πλειοψηφία των οποίων θα προέρχεται από την Υποσαχάρια Αφρική (86εκατ.) και τη ΝΑ Ασία – Ειρηνικό (49εκατ.). Η ανάγκη για διαμόρφωση μιας νέας ευρωπαϊκής μεταναστευτικής πολιτικής ώστε να μειωθούν τα φαινόμενα αυτά, ιδιαίτερα σε Ελλάδα, Ιταλία και Ισπανία, είναι εξαιρετικά σημαντική.

Ο ετήσιος απολογισμός θανάτων από μόλυνση του περιβάλλοντος, αγγίζει τα περίπου 8,3 εκατ. ανθρώπων (λόγω καθημερινής έκθεσης σε τοξικό αέρα, νερό, έδαφος και χημικές ουσίες), δηλαδή 3 φορές περισσότερους θανάτους αναλογικά, απ’ ό,τι το AIDS, η φυματίωση και η ελονοσία μαζί! Το 90% όλων των πρόωρων θανάτων αφορά χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος, με την Ινδία και την Κίνα να είναι οι χώρες με τους περισσότερους θανάτους.

Κάθε έτος παράγονται 270 εκατ. τόνοι πλαστικού. Από αυτά, οι 133 εκατ. τόνοι, αφορούν παράκτια πλαστικά απορρίμματα, με 8 εκατ. τόνους τελικά, να καταλήγουν στους ωκεανούς! Οι πλαστικές σακούλες μιας χρήσης αντιπροσωπεύουν το υψηλότερο μερίδιο των απορριμμάτων, με ποσοστό 14%,  τα πλαστικά μπουκάλια αποτελούν το 12%, ενώ τα δοχεία τροφίμων και τα μαχαιροπίρουνα ακολουθούν με 9%.

Η μεγαλύτερη μόλυνση από πλαστικά στους ωκεανούς προέρχεται από τις Φιλιππίνες (356.000 Μt/έτος), ακολουθούμενες από τον εξίσου μεγάλο ρυπαντή την Ινδία (126.000 Mt/έτος). Η Κίνα, ενώ παράγει 10 φορές περισσότερα πλαστικά από ό,τι η Μαλαισία, ρυπαίνει τον ωκεανό με μόνο 0,6% των πλαστικών της απορριμμάτων, σε σύγκριση με το 9% της Μαλαισίας.

Η απόρριψη πλαστικών στους ωκεανούς επιπλέον έχει τεράστιους χρόνους διάλυσης/διάσπασης του πλαστικού. Η πετονιά ψαρέματος για παράδειγμα, μπορεί να χρειαστεί 600 χρόνια για να βιοδιασπαστεί, ενώ 450 χρόνια τα πλαστικά μπουκάλια και τα πάμπερς και 20 χρόνια οι πλαστικές σακούλες.

Ένας από τους πιο αφανείς, μεγάλους ρυπαντές με πλαστικά, είναι και η βιομηχανία μόδας. Το 71% των μικροπλαστικών που βρέθηκαν σε δείγματα νερού ποταμών των ΗΠΑ, προέρχονταν από ίνες ρούχων, ενώ το 35% των μικροπλαστικών που βρίσκονται στους ωκεανούς, προέρχεται από υφάσματα. Η ρύπανση των υδάτων από τον ρουχισμό είναι τεράστια, αφού σε μια πλύση, απελευθερώνονται 728.000 ίνες από ακρυλικό υλικό, 496.000 ίνες πολυεστέρα και 137.000 μείγματος πολυεστέρα και βαμβακιού.

Εξάλλου, σημαντικός ρυπαντής με πλαστικό (και όχι μόνο) είναι όλες οι σύγχρονες  ηλεκτρονικές συσκευές, που οι κατασκευαστές τους «φροντίζουν» να τις αντικαθιστούμε με νεότερες εκδόσεις τους κάθε 2 – 3 χρόνια, σε μια διαρκή διεθνή «συνομωσία» μη ανάδειξης  του μεγάλου αυτού προβλήματος. Το 2021 δημιουργήθηκαν 57.000.000 Mt ηλεκτρονικών αποβλήτων. Το σύνολο αυξάνεται κατά μέσο όρο κατά 2.000.000 Mt ετησίως. Σήμερα υπάρχουν πάνω από 347.000.000 Mt μη ανακυκλωμένων ηλεκτρονικών αποβλήτων στη γη. Η Κίνα, οι ΗΠΑ και η Ινδία παράγουν τα περισσότερα ηλεκτρονικά απόβλητα, ενώ μόνο το 17,4% αυτών συλλέγεται και ανακυκλώνεται σωστά. Η Εσθονία, η Νορβηγία και η Ισλανδία έχουν τα υψηλότερα ποσοστά ανακύκλωσης ηλεκτρονικών απορριμμάτων.

Β. Η ΕΛΛΑΔΑ

Στην έκθεση της ΕΕ για τις επιδόσεις της Ελλάδας στην εφαρμογή της ευρωπαϊκής νομοθεσίας και την προστασία του περιβάλλοντος, αναφέρονται προβλήματα σε 5 κύριους τομείς:

1. Διαχείριση των αποβλήτων και παράνομοι χώροι υγειονομικής ταφής.
2. Υστέρηση στην ανακύκλωση, αφού μόνο το 21% των απορριμμάτων ανακυκλώνεται.

• Αναποτελεσματική διαχείριση όσον αφορά στην προστασία της φύσης και το δίκτυο Natura 2000, με την έλλειψη σχεδίων διαχείρισης

1. Καθυστερήσεις στα έργα για την επεξεργασία των αστικών λυμάτων.
2. Ανεπαρκής διοικητική ικανότητα των περιβαλλοντικών αρχών της χώρας.

Σημειώνεται ότι η Ελλάδα μετά το 2014, έχει καταβάλει πρόστιμα άνω των €184 εκατ. τα οποία επιβλήθηκαν από το Δικαστήριο της ΕΕ για παραβιάσεις των κανόνων για τα απόβλητα και τα αστικά λύματα.

Το 2014 δημοσιεύσαμε στην Ελλάδα, την πρώτη Εθνική Στρατηγική για την Προστασία της Βιοποικιλότητας, απόφαση στην οποία εκτός από τις γενικές αρχές και τους στόχους, διατυπώθηκε και πλήρες Επιχειρησιακό Σχέδιο Προστασίας και Αναβάθμισης της μοναδικής βιοποικιλότητας της χώρας.

Τον Αύγουστο 2014, τριάντα (30) χρόνια μετά το «νόμο Τρίτση», η Αθήνα και το Λεκανοπέδιο Αττικής απέκτησαν το πρώτο πλήρες, οραματικό, φιλο-επενδυτικό και φιλοπεριβαλλοντικό «Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνας- Αττικής». Ήταν η πρώτη φορά που ο χώρος στον οποίο διαβιεί το 1/3 του πληθυσμού της χώρας, απέκτησε ολοκληρωμένο χωρικό σχέδιο, με προοπτική για τις επόμενες δεκαετίες. Το σύνολο των δομικών παρεμβάσεων σε επίπεδο πολεοδομικής ανάπτυξης, συγκοινωνιακών παρεμβάσεων, κ.α. (αεροδρόμιο Ελληνικού, Γραμμή 4 Μετρό, κ.α.) περιλαμβάνονται στο σημαντικό αυτό κείμενο για τη χωρική οργάνωση της ευρύτερης περιοχής της πρωτεύουσας της χώρας. Σήμερα, μια 10ετία σχεδόν αργότερα, ελάχιστες τροποποιήσεις του σημαντικού αυτού νομοθετικού κειμένου έχουν γίνει.

Στην πορεία προς την πράσινη μετάβαση, μια πορεία – κλειδί, για την αποτροπή της παγκόσμιας κλιματικής κρίσης και των επερχόμενων καταστροφών, η Ελλάδα από την περίοδο 2010 – 2014 κατέκτησε τη 3^η καλύτερη παγκόσμια θέση στην κατά κεφαλήν συμμετοχή των φωτοβολταϊκών στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, και μια από τις πρώτες σε ευρωπαϊκό επίπεδο για τη συνολικότερη συμμετοχή των ανανεώσιμων. Παράλληλα, το πρόγραμμα  «Εξοικονομώ κατ’ Οίκον 2010 – 2014» αξιολογήθηκε ως το 2^ο καλύτερο της ΕΕ.

Γ. ΚΑΤΑ ΣΥΝΕΠΕΙΑ…

Η ανθρωπότητα αντιμετωπίζει πλέον το μεγαλύτερο πρόβλημα από την ύπαρξή της, ένα πρόβλημα που δημιούργησαν ταυτόχρονα οι τεχνολογικές εξελίξεις, ο υπερπληθυσμός και ασφαλώς η απληστία (κυρίως) των αναπτυγμένων δυτικών κοινωνιών, ακολουθούμενες δυστυχώς τις τελευταίες δεκαετίες και από άλλες πολυπληθείς χώρες. Για να καταφέρουμε να κρατήσουμε την παγκόσμια θερμοκρασία κάτω από τον 1.5°C έως το τέλος του αιώνα, χρειάζεται να  δεκαπλασιάσουμε τις επενδύσεις της πράσινης ανάπτυξης και ταυτόχρονα να διαμορφώσουμε ένα άλλο μοντέλο παραγωγής προϊόντων και διαβίωσης κοινωνιών, που να σέβεται τον πλανήτη που μας φιλοξενεί.

Θα τα καταφέρουμε;

• Καθηγητής Γιάννης Μανιάτης: Διευθυντής–Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών:«Κλιματική Κρίση και Τεχνολογίες Πληροφορικής κι Επικοινωνιών»–Εργαστηρίου: «Πολιτικές και Συστήματα Περιβάλλοντος κι Ενέργειας»Τμήμα Ψηφιακών Συστημάτων