Αρχική Special Topics Οι αρχαίοι Έλληνες για τη γυναίκα: «Πυρ, γυνή και θάλασσα»

Οι αρχαίοι Έλληνες για τη γυναίκα: «Πυρ, γυνή και θάλασσα»

0
gunaikes 1
Διαφήμιση

Ποιά ἰδέα εἶχαν οἱ ἀρχαῖοι Ἓλληνες γιά τήν γυναῖκα;

Σέ γενικές γραμμές ὂχι καλή, ἂν κρίνει κανείς ἀπό τίς πολλές ἀρχαῖες ρήσεις, γνωμικά καί ἀποφθέγματα μεγάλων συγγραφέων καί ποιητῶν, οἱ ὁποῖοι εἶχαν ἐντρυφήσει στήν ψυχολογία τῆς γυναίκας, ὃπως ὁ Ἀριστοφάνης, ὁ Εὐριπίδης, ὁ Ἡσίοδος, ὁ Σοφοκλῆς, ὁ Μένανδρος, ὁ Ἱππῶναξ, ὁ Αἰσχύλος, ὁ μέγας Ὃμηρος καί ἂλλοι.

Πράγματι, τά πολλά ρητά πού ἒχει σώσει ἡ ἀρχαιοελληνική γραμματεία δέν εἶναι καί τόσο κολακευτικά γιά τήν γυναῖκα.

Στήν ὁμηρική ἐποχή, οἱ γυναῖκες ἦσαν διάσημες μᾶλλον γιά τίς κακουργίες των, παρά γιά τίς ἀρετές των, ὃπως ἡ Κλυταιμνήστρα, ἡ Ἐριφύλη, ἡ Ἰοκάστη, ἡ Ἑκάβη, ἡ Μήδεια καί ἂλλες.

Εἰδικώτερα ἡ Κλυταιμνήστρα, τό ὂνομα τῆς ὁποίας σημαίνει «περιζήτητη νύφη», θά πρέπει νά ἦταν τόσο δημοφιλές, στήν ἀρχαιότητα, ὃσο καί στήν σύγχρονη ἐποχή. Ὑπάρχουν πολλές Πηνελόπες, Φαῖδρες, Ἀλκμῆνες, Ἂλκηστες, Δάφνες, Ἀνδρομάχες, Ἠλέκτρες, Ἰσμῆνες, ἀλλά δέν ὑπάρχει οὒτε μία Κλυταιμνήστρα. Τό γιατί πρέπει νά τό ἀναζητήσωμε στήν ραψωδία ω 195 κ.ἑ. τῆς Ὀδυσσείας, ὃταν ἡ κατάρα του σφαγμένου Ἀγαμέμνονος διατυπώνεται πρός τόν Ὀδυσσέα στόν Ἃδη:

  • «Πόσο ἀγαθές ἦσαν οἱ φρένες τῆς ἀψεγάδιαστης Πηνελόπης,

        τῆς κόρης τοῦ Ἰκαρίου· πόσο καλά θυμόταν τόν Ὀδυσσέα,

        τόν νόμιμο ἂνδρα· γι᾽αὐτό τό κλέος ποτέ δέν θά χαθεῖ

        γιά τήν ἀρετή, καί θά φτιάσουν γιά τούς ἀνθρώπους ὠδή

        οἱ ἀθάνατοι γιά τήν χαρίεσσα ἐχέφρονα Πηνελόπη·

        ὂχι ὡς ἡ κόρη τοῦ Τυνδαρέου πού κακά σκέφθηκε ἒργα,

        τόν νόμιμο σκοτώνοντας ἂνδρα, πού στυγερή ὠδή

        θά γίνει στούς ἀνθρώπους, καί χαλεπή τήν φήμη ἂφησε

        στίς τρυφερές γυναῖκες, ἀκόμη κι ἂν καλόεργες εἶναι»

(Μετάφραση: Κ. Δούκας)

Στήν ὁμηρική ἐποχή, ἀπό τά θρυλούμενα προκύπτει, ὃτι οἱ ἒγγαμες γυναῖκες δέν ἦσαν πάντοτε χρηστότερες ἀπό τίς νέες κοπέλες, ὃπως π.χ. ἡ Ἂντεια, ἡ Φαίδρα, ἡ Ἀλκμήνη, ἡ Ἑλένη. Εἰδικότερα ἡ Ἑλένη μπροστά στόν Μενέλαο, μετά τό τέλος τοῦ πολέμου, μιλᾶ ἀνερυθρίαστα γιά τήν περιπέτειά της, καθώς ἀκολούθησε οἰκειοθελῶς τόν Πάρι (Ἀλέξανδρο), ἐνῶ θά ἒπρεπε κανονικά να… αἰσθανόταν ντροπή. Τεράστια ἡ διαφορά ἠθῶν σέ σχέση μέ τον 5ο π.Χ. αἰῶνα καί τήν Ἀσπασία, τήν σύζυγο τοῦ Περικλέους.

Οἱ ἒρωτες τῶν θεῶν μέ τίς θνητές γυναῖκες μαρτυροῦν ὃτι τότε δέν ἐπικρατοῦσε καί τόσο μεγάλη ὑπόληψη γιά την  απαιτούμενη τότε  ἀρετή τῶν γυναικῶν, ὃπως π.χ, τῆς Τυροῦς, τῆς Αἲθρας, τῆς Κρέουσας, τῆς Κορωνίδος κ.ἂ.

gunaikes 2

Η Πηνελόπη και η Κλυταιμνήστρα στον Ὃμηρο

Ὡστόσο ὁ Ὃμηρος τρέφει ἰδιαίτερο σεβασμό γιά τήν ἀρετή τῆς Πηνελόπης, ὃπως εἲδαμε στήν προηγούμενη περικοπή τῆς ραψωδίας ω τῆς Ὀδύσσειας, ὃπου ἡ ψυχή τοῦ φονευθέντος Ἀγαμέμνονος μακαρίζει τόν Ὀδυσσέα γιά τήν καλή του τύχη. Διότι ἡ Κλυταιμνήστρα τόν ἒσφαξε σάν τραγί καί μάλιστα δέν τοῦ ἒκλεισε τά μάτια καί τό χαῖνον στόμα, κι αὐτό ὁ Ἀτρείδης τό θεωρεῖ μέγιστο ἁμάρτημα.

Ὡστόσο ὁ Ὃμηρος δίνει κάποιο ἐλαφρυντικό στήν Κλυταιμνήστρα, γιά τήν ὁποία λέει ὃτι ἦταν καλή, ἀλλά τήν παρέσυρε ὁ Αἲγισθος.

Ὁ Ὃμηρος, ἐξαίροντας τήν  ἀρετή τῆς Πηνελόπης, περιγράφει μέ πάρα πολλές λεπτομέρειες τά συναισθήματά της, τόσο γιά τήν ἀπουσία τοῦ νομίμου συζύγου της, ὃσο καί γιά τήν ἐνόχληση πού νοιώθει γιά τούς μνηστῆρες. Ἐπίσης περιγράφει τά ἒντονα συναισθήματα μητρότητος, ὃταν πληροφορεῖται ὃτι ὁ γιός της Τηλέμαχος ἀνέλαβε ἐπικίνδυνο ταξίδι στήν Πύλο καί τήν Σπάρτη.

Ὁ Ὃμηρος δέν διστάζει νά πλέξει τό ἐγκώμιο τῆς ἀρετῆς τόσο τῆς Ναυσικᾶς ὃσο καί τῆς Ἀλκμήνης, ἡ ὁποία ἦταν σύζυγος ἀλλά καί ἀνεψιά τοῦ Ἀλκινόου. Ἡ αἰδώς τῶν ἀνδρῶν ἐνώπιον παρθένων γυναικῶν περιγράφεται ἐπαρκῶς στήν Ὀδύσσεια, ὃταν ὁ Ὀδυσσεύς ἀρνεῖται, γυμνός ὦν, νά τόν λούσουν οἱ θεραπαινίδες, λέγοντας ὃτι αἰσθάνεται ντροπή νά παρουσιασθῆ γυμνός καί νά λουσθῆ ἀπό τίς νεαρές παρθένες θεραπαινίδες τῆς Ναυσικᾶς. Ἰσως αὐτό θά ἒπρεπε νά τό σκεφθοῦν μᾶλλον ἐκεῖνες, παρά ὁ Ὀδυσσεύς…

Ἀπό τήν ἂλλη, ὁ Λαέρτης τιμοῦσε πολύ τήν δούλα του τήν Εὐρύκλεια, ἀπέφευγε ὃμως νά κινήσει τήν ζηλοτυπία καί τήν ὀργή τῆς συζύγου του Ἀντικλείας. Πάντως ὁ Ὃμηρος (διά στόματος…Ὀδυσσέως) δέν φαίνεται νά ἒχει ἐμπιστοσύνη στίς γυναῖκες. Πολλές φορές ἀναφέρεται στά ἒπη ὃτι ὁ ἂνδρας δέν πρέπει νά τά λέει ὃλα στήν γυναῖκα του. «Τά μισά νά τῆς λές καί τά μισά νά τῆς κρύβης» λέει ἡ ψυχή τοῦ Ἀγαμέμνονος στόν Ὀδυσσέα.

Πολλές φορές ὁ Ὃμηρος μιλάει ὑποτιμητικά γιά τίς γυναῖκες λέγοντας:

«γυναικός ἂρ᾽ἀντί τέξυτο» (ἀναμφιβόλως πλάσθηκες σάν γυνᾶκα), προκειμένου περί δειλοῦ ἀνδρός.

gunaikes 3

Στήν Κλασσική Ἑλλάδα

Ἀλλά καί στήν κλασική Ἑλλάδα, ἡ γνώμη γιά τίς γυναῖκες ἀπεῖχε πολύ ἀπό τό σημερινό πνεῦμα τοῦ ἀνεπτυγμένου κόσμου περί ἰσότητος τῶν φύλων καί περί φεμινισμοῦ. Αὐτό φαίνεται ἀπό τήν πληθώρα τῶν ἀρχαίων ρήσεων, πού εἶναι ἣκιστα κολακευτικές γιά τίς γυναῖκες. Σταχυολογοῦμε κατωτέρω μερικά ἀπό τά ρητά αὐτά.

 Εὐριπίδης ἒγραφε:

  • «Ἀντί γάρ πυρός πῦρ ἂλλο μεῖζον ἠδέ

             δυσμαχώτερον ἒβλαστον αἱ γυναῖκες>

             (Στόν κόσμο αὐτόν τό πιό χειρότερο

              καί δυσκολομάχητο κακό ἀπό τήν φωτιά

              εἶναι οἱ γυναῖκες).

Μία παραφθορά τῆς ἀντιλήψεως αὐτῆς ἒχει σωθεῖ στήν ἐποχή μας μέ τήν φράση: «Πῦρ, γυνή καί θάλασσα», ὃπου ἡ γυναῖκα, ἀπό πλευρᾶς κακότητος, τάσσεται εὐθύς μετά τό πῦρ.

  • Ὁ Μένανδρος, ὁ μεγαλύτερος ποιητής τῆς νεωτέρας Ἀττικῆς κωμωδίας, ἀπό τήν ἐξέλιξη τῆς ὁποίας προέκυψε καί ὁ Ἀριστοφάνης, ἒχει γράψει πολλά δεικτικά ἀποφθέγματα γιά τήν γυναῖκα. Ἒλεγε γιά παράδειγμα:
  • «Βίον καλόν ζῆς, ἂν γυναῖκα μή ἒχης»

(Καλή ζωή περνᾶς, ἂν μείνης ἀνύπανδρος).

Τήν ἲδια ἰδέα φαίνεται, κατά τόν Διογένη Λαέρτιο, νά ἒχη καί ὁ Διογένης, ὁ ὁποῖος ὃταν ρωτήθηκε πότε πρέπει νά νυμφεύται ὁ ἂνδρας, <οἱ νεώτεροι ποτέ – εἶπε – οἱ μεγαλύτεροι ἀργότερα.

Καί πάλι ὁ Μένανδρος ἒγραφε:

  • «Γάμει δέ μή τήν προῖκα, ἀλλά τήν γυναῖκα»

                (Νά νυμφεύεσαι τήν γυναῖκα καί ὂχι τήν προῖκα)

Ἐπίσης ἒλεγε:

  • «Γαμεῖν ὁ μέλλων εἰς μετάνοιαν ἒρχεται» (Ὁ σκεπτόμενος νά νυμφευθῆ ἒχει κι ὃλας πάρει τόν δρόμο τῆς μετανοίας).
  • «Γυνή δέ χρηστή πηδάλιον ἐστ᾽οἰκίας» (Χρηστή σύζυγος εἶναι τό πηδάλιον τοῦ σπιτιοῦ – ἐξυπακουμένης τῆς σπανιότητος τοῦ εἲδους).
  • «Ἲσον ἐστίν ὀργή καί θάλασσα καί γυνή»

                (Θάλασσα καί γυναῖκα μοιάζουν στόν θυμό).

  • «Ὃπου γυναῖκες εἰσί, παντ᾽ἐκεῖ κακά»

                (Ὃπου ὑπάρχουν γυναῖκες, ἐκεῖ εἶναι ὃλα τά κακά).

  • «Πολλῶν κατά γῆν καί κατά θάλασσαν θηρίων μέγιστον ἐστί θηρίον γυνή»(Πολλά εἶναι τά θηρία ξηρᾶς καί θαλάσσης, τό πιό τρομερό ὃμως ἀπό ὃλα εἶναι ἡ γυναῖκα).
  • «Τήν γυναῖκα τήν σώφρονα οὐ δεῖ τάς τρίχας ξανθάς ποιεῖν»

              ( Ἡ μυαλωμένη γυναῖκα δέν πρέπει νά βάφη τά μαλλιά της ξανθά).

gunaikes 4

Αὐτή ἡ ρῆσις τοῦ Μενάνδρου θυμίζει τήν ψυχρή ἀπάντηση πού ἒδωσε ὁ ὀλύμπιος Περικλῆς, ὃταν στόν πρῶτο ἐπιτάφιο λόγο του πετάχτηκε ἡ ἀδελφή ἑνός νεκροῦ Ἀθηναίου καί τόν κατηγόρησε δημόσια ὃτι ἐκεῖνος εὐθύνεται γιά τόν θάνατό του. Καί ὁ Περικλῆς τῆς ἀπάντησε κοφτά: <Οἱ γρηές δέν πρέπει νά βάφωνται>.

  •  Πιό ρεαλιστικός καί συγκεκριμένος ὁ Κλεόβουλος ἒλεγε:
  • «Γαμεῖν ἐκ τῶν ὁμοίων· ἐάν γάρ ἐκ τῶν κρειττόνων, δεσπότας, οὐ συγγενεῖς κτήσης» (Νά παίρνης γυναῖκα τῆς σειρᾶς σου. Γιατί ἂν πάρης ἀπό καλλίτερο σόϊ, ἀποκτᾶς ἀφεντικά καί ὂχι γυναῖκα).
  • Τρομερά μισογύνης ἐμφανίζεται ὁ Ἱππώναξ, ὁ ὁποῖος ἒμεινε διάσημος γιά τόν νεωτέρισμό πού ἒκανε στό ἰαμβικό τρίμετρο, τοῦ ὁποίου τόν τελευταῖο πόδα μετέβαλε ἀπό ἲαμβο σέ σπονδεῖο ἢ τροχαῖο (υ-υ-/υ-υ-/υ—), κι αὐτό τό μέτρο ὠνομάσθηκε Ἱππωνάκτιον. Ὁ Ἱππώναξ ἦταν μικρόσωμος καί δύσμορφος καί εἶχε ὑποστεῖ πολλές ταλαιπωρίες, γι᾽αὐτό ἦταν δύσκολος χαρακτῆρας καί σκωπτικός στούς στίχους του. Λέγεται μάλιστα ὃτι πέθανε ἀπό πείνα. Ἒλεγε λοιπόν ὁ ποιητής αὐτός κάτι, πού θά ἒκανε τίς σημερινές γυναῖκες ν᾽ἀνατριχιάσουν:
  • Δύ᾽ἡμέραι γυναικός εἰσίν ἣδισται, ὃταν γαμῆ τις κακφέρη τεθνηκυῖαν>(Δύο εἶναι οἱ πιό γλυκές ἡμέρες τῆς γυναίκας, ὃταν κάποιος τήν παντρεύται καί ὃταν τήν βγάζει νεκρή).

Πολλά καί τά ἀποφθέγματα τοῦ Εὐριπίδουγιά τήν γυναῖκα. Ἒλεγε στήν «Μήδεια»:

  • «Γυναῖκες, ἐς μέν ἒσθλ᾽ἀμηχανώταται, κακῶν δέ πάντων τέκτονεςσοφώτατοι»(Οἱ γυναῖκες εἶναι τά πιό ἀνίκανα πλάσματα γιά τό καλό, ἐνῶ γιά ὃλα τά κακά εἶναι οἱ πιό ἱκανές καί οἱ πιό σοφές).

gunaikes 5

Καί ἀλλοῦ:

  • «Ὁρατ᾽ ἂπιστον ὡς γυναικεῖον γένος>

(Κοιτάξτε πόσο ἂπιστο εἶναι τό γυναικεῖο φύλο)

  • «Οὐδέν οὓτω δεινόν, ὡς γυνή, κακόν»

                   (Κανένα κακό δέν εἶναι τόσο τρομερό ὃσο ἡ γυναῖκα).

Καί πάλι στήν <Μήδεια> ὁ Εὐρυπίδης γράφει:

  • «Πάντων δ᾽ ὃσ᾽ ἒστ᾽ ἒμψυχα καί γνώμην ἒχει γυναῖκες ἐσμέν

              ἀθλιώτατον φυτόν» (Ἀπό ὃλα τά ἒμψυχα καί μέ σκέψη πλάσματα οἱ γυναῖκες εἲμαστε τό πιό ἂθλιο πλάσμα).

Ὁ Σοφοκλῆς στόν <Αἲαντα> ὑπεδείκνυε στήν γυναῖκα:

  • «Γυναιξί κόσμον ἡ σιγή φέρει»(Ἡ σιγή εἶναι στολίδι γιά τήν γυναῖκα).

Ὁ Ἀριστοτέλης δέν δίστασε νά παραβάλη τήν συμπεριφορά τῶν γυναικῶν πρός τά τυραννικά πολιτεύματα λέγοντας:

  • «Διά γυναικῶν ὓβρεις πολλαί τυραννίδες ἀπολώλασιν»(Ἐξ αἰτίας τῆς ἀκολασίας καί τῆς αὐθαδίας τῶν γυναικῶν ἒχουν πολλές τυραννίδες).

Ἰδοῦ λοιπόν καί ἓνα καλό πού ἒκαναν οἱ γυναῖκες πρός ὂφελος τῆς δημοκρατίας.

Ἓνα ἐκπληκτικό ρητό ἒχει πεῖ ἐπίσης ὁ Μένανδρος, πού ἒμεινε διάσημο μέχρι σήμερα:

  • «Ἒστι δέ μήτηρ φιλότεκνος μᾶλλον πατρός· ἡ μέν γάρ ἑαυτῆς οἶδεν υἱόν, ὁ δ᾽ οἲεται»(Ἡ μητέρα ἀγαπᾶ τό παιδί της περισσότερο ἀπό τόν πατέρα. Γιατί αὐτή μέν γνωρίζει ὃτι εἶναι δικό της, ἐνῶ ἐκεῖνος ἁπλῶς τό νομίζει).

Ὁ Ἀναξανδρίδης, διαπρεπής ποιητής τῆς Μέσης Κωμωδίας, ἀπό τήν Κάμειρον τῆς Ρόδου πού ἢκμασε στούς χρόνους τοῦ Φιλίππου τῆς Μακεδονίας καί ἒχει συγγράψει 65 κωμωδίες, ἀπό τίς ὁποῖες σώζοναι μόνον 80 ἀποσπάσματα, ἒλεγε:

  •    «Μηδέποτε δοῦλον ἡδονῆς σαυτόν ποίει· λάγνης γυναικός ἒστιν

           οὐκ ἀνδρός τόδε»(Μήν ἀφήσης τόν ἑαυτό σου νά γίνεται δοῦλος τῆς ἡδονῆς. Αὐτό εἶναιἲδιον λάγνας γυναίκας καί ὂχι ἀνδρός).

Λέγεται καί τό ἑξῆς γιά τόν Ἀναξανδρίδη, ὃτι ὁ Εὐριπίδης εἶχε γράψει σέ μία ἀπό τίς τραγωδίες του τήν φράση:

  • «Ἡ φύση τό ἢθελε ἒτσι, αὐτή πού δέν ἀκούει καθόλου τούς νόμους». Ὁ Ἀναξανδρίδης σέ μία παρωδία τοῦ στίχου αὐτοῦ ἀντικατέστησε τήν λέξη «φύση» μέ τήν λέξη «πόλις». Καί γι᾽αὐτό οἱ Ἀθηναῖοι τόν καταδίκασαν νά πεθάνη ἀπό ἀσιτεία.

Ἦταν σκληρό τό δημοκρατικό πολίτευμα τῶν ἀρχαίων Ἀθηνῶν καί ὂχι σάν τίς σημερινές δημοκρατίες – παρωδίες, ὃπου οἱ διαπράττοντες τά μεγαλύτερα ἀδικήματα κατά τῆς πόλεως καί τοῦ λαοῦ, παραμένουν ἀτιμώρητοι καί ὡς τοιοῦτοι ἐξακολουθοῦν ν᾽ἀσχημονοῦν στό διηνεκές.

gunaikes

  • Ἀλλά μέσα στίς περί γυναικός ρήσεις δέν πρέπει νά λησμονοῦμε τήν περίφημη φράση πού ἀναφέρει ὁ Ἡρόδοτος ὡς λεχθεῖσα ὑπό τοῦ Ξέρξου:

 

  • «Οἱ μέν ἂνδρες γεγόνασι μοι γυναῖκες, αἱ δέ γυναῖκες ἂνδρες»(Νά πού οἱ ἂνδρες μοῦ ἒγιναν γυναῖκες, καί οἱ γυναῖκες ἂνδρες).

Ἡ φράση αὐτή ἐλέχθη κατά τήν ναυμαχία τῆς Σαλαμῖνος γιά τήν βασίλισσα τῆς Ἀλικαρνασσοῦ Ἀρτεμησία, συμμάχου τῶν Περσῶν, γιά τήν ὁποία ὁ Θεμιστοκλῆς εἶχε δώσει ἐντολή νά συλληφθῆ γιά νά δικασθῆ, ἡ ὁποία ἐβύθισε τρία συμμαχικά της πλοῖα γιά νά σωθῆ ἡ ἲδια, ἀλλά στόν Ξέρξη πού παρτηροῦσε  ἀπό τό ὂρος Αἰγάλεω τήν ἱστορική ναυμαχία, φάνηκε ὃτι ἡ Ἀρτεμησία, τῆς ὁποίας ἀνεγνώρισε τά σήματα στό πλοῖο της, βούλιαξε ἑλληνικά πλοῖα.

Ἀλλοῦ ὁ Σοφοκλής ἒλεγε:

  • «Ὃρκους ἐγώ γυναικός εἰς ὓδωρ γράφω» (Τούς ὃρκους τῆς γυναίκας ἐγώ γράφω στό νερό, δηλαδή τούς θεωρῶ ἀνύπαρκτους).

Ὁ Ἀριστοφάνης στήν <Λυσιστράτη> γράφει γιά τήν γυναῖκα:

  • «Οὐδέν ἐστί θηρίον γυναικός ἀμαχώτερον»(Δέν ὑπάρχει θηρίο πιό ἀκαταμάχητο ἀπό τήν γυναῖκα)

Τέλος, (σ.σ.γιά τό ἂρθρο αὐτό, ὂχι γιά τήν ἱστορία τῶν Ἑλλήνων), στά «Ἒργα» ῾Ησιόδου ἀναφέρεται τό ἑξῆς:

  • «Τήν δέ μάλιστα γαμεῖν, ἣτις σέθεν ἒγγιστα ναίει» (Νά παντρεύεσαι γυναῖκα ἀπό τόν τόπο σου)

Αὐτή ἡ ρῆσις ἒχει σωθῆ μέχρι σήμερα στούς συγχρόνους Ἓλληνες μέ τήν παροιμία: «Παπούτσι ἀπό τόν τόπο σου κι ἀς εἶναι μπαλωμένο».

***

Kostas Doukas

 

*Ο κ. Δούκας, έχει μεταφράσει ΙΛΙΑΔΑ και ΟΔΥΣΣΕΙΑ  σε  πεζό  και, τελευταία, σε έμμετρο λόγο, μετά σχολίων, με την διάσωση του 80% των λέξεων του Ομήρου.

 

 

Διαφήμιση