Περιβαλλοντική κρίση προ των πυλών! Πόσο επηρεάζεται η Ελλάδα;

Η Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος καθιερώθηκε από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών στη Στοκχόλμη στις 13 Ιουνίου 1972, με σκοπό να αφυπνίσει τους πολίτες σχετικά με τα ζητήματα του περιβάλλοντος και να εντείνει το ενδιαφέρον και τις δράσεις σε πολιτικό επίπεδο και άρχισε να εφαρμόζεται από το 1974. Όπως είθισται, σε κάθε τέτοια επέτειο οι παγκόσμιοι Οργανισμοί που εμπλέκονται δίδουν και ένα σύνθημα. Το φετινό (2018) σύνθημα από τα Ηνωμένα Έθνη είναι: «Η αντιμετώπιση της ρύπανσης από τα πλαστικά».

Γράφει ο Χρήστος Ζερεφός, Ακαδημαϊκός, Καθηγητής Φυσικής της Ατμόσφαιρας στο ΑΠΘ, Πρόεδρος του Ελληνικού Ιδρύματος Έρευνας και Καινοτομίας

Ουσιαστικά αυτό που λέει φέτος το Πρόγραμμα Περιβάλλοντος του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών είναι η ευχή να κάνει ο καθένας ή συλλογικά ή από μόνος του «κάτι» ώστε να αντιμετωπισθεί αυτή η σημαντική υποβάθμιση του περιβάλλοντος τόσο τοπικά όσο και παγκόσμια χωρίς να παραγνωρίζεται η μεγάλη ανάγκη απαλλαγής από τα ορυκτά καύσιμα και η αναζήτηση χρήσης των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας όπως εκφράσθηκαν στις αποφάσεις των Παρισίων το 2016.

Στην Έκθεση της Τραπέζης της Ελλάδος έδειξε ότι οι οικονομικές συνέπειες της αποσταθεροποίησης του κλίματος παγκοσμίως μπορούν να ανέλθουν σε εκατοντάδες δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως. Για τη χώρα μας το κόστος της ανθρωπογενούς παρέμβασης μέχρι το τέλος του αιώνα ανέρχεται σε 700 δις ευρώ, δηλαδή είναι υπερδιπλάσιο του χρέους μας. Η σύμπτωση της περιβαλλοντικής με την οικονομική κρίση έχει αρνητικές επιπτώσεις στις προσπάθειες για τη σταθεροποίηση του κλίματος με τη σταδιακή απεξάρτηση της ανθρωπότητας από το πετρέλαιο και τα ορυκτά καύσιμα.

Η ανθρωπογενής μεταβολή στον πλανήτη μας που όχι μόνον οδηγεί στην αποσταθεροποίηση του κλίματος αλλά και στις αλλαγές στη βιοποικιλότητα και στους φυσικούς πόρους του πλανήτη, όπως στα υπόγεια υδάτινα αποθέματα δεν επιδέχεται πλέον καμία αμφισβήτηση. Η ανθρωπογενής συνιστώσα στις πλανητικές μεταβολές δεν είναι το μόνο αίτιο αυτών διότι πολλά φαινόμενα θα εξελίσσοντο ούτως ή άλλως και χωρίς την παρέμβαση του ανθρώπου. Η ανθρωπογενής επίδραση συνίσταται στο ότι είτε αυξάνει τη συχνότητα εμφάνισης των επιπτώσεων των ακραίων καιρικών καταστάσεων ή ακόμα και της εμφάνισης αυτών των ίδιων των ακραίων γεγονότων.

Η οικονομική κρίση, από την άλλη πλευρά, εάν δεν συνοδευθεί από την υποστήριξη γενναίων μέτρων ενίσχυσης των μη ρυπογόνων δραστηριοτήτων, θα χειροτερεύσει ακόμα περισσότερο και κανείς δεν γνωρίζει το πώς θα εξελιχθεί η αλληλεπίδραση της οικονομικής με την περιβαλλοντική κρίση στο προσεχές μέλλον.

Η σημερινή κατάσταση έχει πολλά οξύμωρα φαινόμενα, όπως π.χ. η συνεχιζόμενη παραγωγή πετρελαιοκίνητων και βενζινοκίνητων οχημάτων, όταν υπάρχει η τεχνολογία της παραγωγής και χρήσης ηλεκτρικών μεταφορών. Και μάλιστα, όταν είναι γνωστό ότι περίπου το 30% των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου προέρχονται από τις μεταφορές. Το ίδιο ισχύει και για την κεντρική θέρμανση και ψύξη. Άλλο ένα περίπου 30% προέρχεται από το δομημένο περιβάλλον και βεβαίως ένα μεγάλο ποσοστό από την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας κ.ο.κ.

Τι συμβαίνει στην Ελλάδα

Για τη χώρα μας, όπως προκύπτει από τις υπάρχουσες μετρήσεις, κατά τον περασμένο αιώνα οι βροχοπτώσεις μειώθηκαν κατά περίπου 20% στη Δυτική Ελλάδα και 10% στην Ανατολική Ελλάδα. Οι μειώσεις αυτές αποδίδονται κυρίως σε φυσικά αίτια, επειδή ναι μεν υπάρχει και η ανθρώπινη παρέμβαση, αλλά αυτή κατέστη δυνατόν να εκτιμηθεί ποσοτικά μόνον κατά τις τελευταίες δεκαετίες χάρη στην ανάπτυξη, με τη συνδρομή της εξέλιξης των ηλεκτρονικών υπολογιστών, κλιματικών υποδειγμάτων υψηλών προδιαγραφών. Με βάση τα υποδείγματα υπολογισμού της ανθρωπογενούς παρέμβασης στο κλίμα και με τη χρήση δύο ακραίων σεναρίων κλιματικής μεταβολής που αναλύονται στη μελέτη της Τραπέζης της Ελλάδος, αναμένεται ότι κατά το τέλος του 21ου αιώνα, λόγω της ανθρωπογενούς παρέμβασης, η βροχή θα μειωθεί μεταξύ 5% και περίπου 19%, αντίστοιχα, σε επίπεδο επικράτειας.

Επίσης, προκύπτει ότι κατά το τέλος του 21ου αιώνα η θερμοκρασία του αέρα θα αυξηθεί μεταξύ περίπου 3,0^oC και 4,5^oC, αντίστοιχα. Γενικά, οι προσομοιώσεις προβλέπουν σημαντικές μεταβολές πολλών κλιματικών παραμέτρων, όπως η υγρασία, η νεφοκάλυψη κ.ά.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει για την Ελλάδα η αναμενόμενη αύξηση της μέσης προσπίπτουσας ηλιακής ακτινοβολίας (μεταξύ 2,3 W/τετρ. μ. και 4,5 W/τετρ. μ.) στο σύνολο της επικράτειας, καθώς και η αύξηση της έντασης των Ετησίων θερινών ανέμων κατά 10% προς το τέλος του 21ου αιώνα που κάνουν πιο ελκυστικές στις ΑΠΕ. Μια σημαντική επίπτωση της ανόδου της θερμοκρασίας είναι η αυξανόμενη ζήτηση ηλεκτρικής ενέργειας για ψύξη το καλοκαίρι. Ειδικότερα, στα πεδινά ηπειρωτικά της Ελλάδος θα υπάρχει αυξημένη ανάγκη ψύξης έως και 40 επιπλέον ημέρες το χρόνο κατά την περίοδο 2071-2100, ενώ στις νησιωτικές και ορεινές περιοχές οι αυξήσεις θα είναι μικρότερες. Μια θετική πτυχή της αλλαγής του κλίματος αποτελεί η μείωση των ενεργειακών απαιτήσεων για θέρμανση που προβλέπεται για τη χειμερινή περίοδο, αλλά κυρίως η αναμονή των θετικών επιπτώσεων από την προσδοκώμενη εφαρμογή των αποφάσεων του COP21 στο Παρίσι το Δεκέμβριο του 2015.

Μεταβολές στον 21^ο αιώνα αναμένονται επίσης και στις ακραίες τιμές της βροχόπτωσης. Στην Ανατολική Στερεά Ελλάδα και τη ΒΔ Μακεδονία η μέγιστη ποσότητα του νερού που κατακρημνίζεται σε διάστημα έως 3 ημέρες αναμένεται να αυξηθεί σε ποσοστό έως 30%, ενώ στη Δυτική Ελλάδα αναμένεται να μειωθεί σε ποσοστό έως 20%. Σε αντιδιαστολή με τις πλημμυρικές περιόδους, οι μεγαλύτερες αυξήσεις της διάρκειας των ξηρών περιόδων θα σημειωθούν στην ανατολική ηπειρωτική χώρα και στη Βόρεια Κρήτη, όπου αναμένονται 20 επιπλέον ημέρες ξηρασίας μέχρι το 2021-2050 και μέχρι 40 επιπλέον ημέρες το 2071-2100. Αναμένεται ότι η μεταβολή των κλιματικών συνθηκών θα αυξήσει σημαντικά τον αριθμό των ημερών με εξαιρετικά αυξημένο κίνδυνο πυρκαγιάς, κατά 40 ημέρες το 2071-2100 σε όλη την Ανατολική Ελλάδα από τη Θράκη ως την Πελοπόννησο, ενώ μικρότερες αυξήσεις αναμένονται στη Δυτική Ελλάδα.

Γενικότερα, οι επιπτώσεις για όλους τους τομείς της εθνικής οικονομίας είναι αρνητικές και, σε πολλές περιπτώσεις, εξαιρετικά αρνητικές, φθάνοντας στο τέλος του αιώνα στο αστρονομικό κόστος των 700 περίπου δισεκατομμυρίων ευρώ κατά την Έκθεση της Τραπέζης της Ελλάδος*. Οι επιπτώσεις π.χ. στα δάση ελάτης, οξιάς και πεύκης είναι σημαντικές, ενώ και η διόγκωση του κόστους λόγω της αύξησης του αριθμού και της έκτασης των δασικών πυρκαγιών είναι ουσιώδης. Επιπλέον, αναμένεται μείωση της αφθονίας των ειδών και της βιοποικιλότητας γενικότερα. Εκτιμάται επίσης ότι η κλιματική αλλαγή, με βάση την επίδρασή της στην εξέλιξη του δείκτη “τουριστικής ευφορίας” ως το τέλος του αιώνα, θα έχει σημαντικές επιπτώσεις για τον ελληνικό τουρισμό, οι οποίες εντοπίζονται κυρίως στη χρονική και περιφερειακή ανακατανομή των αφίξεων τουριστών στη χώρα μας, επομένως και των τουριστικών εισπράξεων. Οι συνέπειες της κλιματικής μεταβολής στο δομημένο περιβάλλον, στις μεταφορές, στην υγεία, στον τουρισμό, στην εξορυκτική βιομηχανία, στις αγροτικές καλλιέργειες και σε άλλους κλάδους είναι σημαντικές και αναλύονται επίσης στις μελέτες της Τραπέζης της Ελλάδος.

Όπως προκύπτει από τα προηγούμενα, είναι απαραίτητο να σχεδιαστεί συγκεκριμένη πολιτική προσαρμογής για όλους τους τομείς. Σ’ αυτήν θα πρέπει να ενταχθεί και μια εξωτερική πολιτική αναθεωρημένη ως προς τις κατευθύνσεις που ενδιαφέρουν τη χώρα μας. Η ευθύνη για το μέλλον μοιράζεται σε όλους, αλλά το μεγαλύτερο μέρος της, βεβαίως, φέρουν οι πολιτικοί, οι οποίοι καλούνται μέσα σε δύσκολες συνθήκες να αλλάξουν μια ολόκληρη νοοτροπία ανάπτυξης που στηρίχθηκε στο πετρέλαιο, στο κάρβουνο, σε πολέμους και άλλες επιβλαβείς συνήθειες που κληρονομήσαμε από το 19ο αιώνα και δυστυχώς, φαίνεται ότι δεν είμαστε έτοιμοι να τις απαξιώσουμε, ακόμα και σήμερα. Είναι έτοιμος ο μέσος κάτοικος των χωρών που ευημερούν να μετακινείται με ηλεκτρικό αυτοκίνητο; Είναι έτοιμος ο μέσος κάτοικος των χωρών που δεν ευημερούν να προσπαθήσει να μην μοιάσει στις συνήθειες, τα λάθη τα οποία έκαναν οι προηγμένες κοινωνίες; Πολύ αμφιβάλω. Και τούτο γιατί η Παιδεία σε αυτά τα θέματα ξεκινά από την προσχολική και σχολική ηλικία. Δεν μπορεί από τη μία στιγμή στην άλλη να αλλάξει άρδην η κοινωνία, όταν έχει μάθει στον τρόπο ζωής με τον οποίο ζούμε σήμερα. Η ατυχής σύμπτωση της περιβαλλοντικής κρίσης με την οικονομική κρίση σε μία ήδη αμφιλεγόμενη ποιότητα Παιδείας, αποτελεί ένα εκρηκτικό μείγμα το οποίο η ανθρωπότητα θα πρέπει να αντιμετωπίσει και ο καλύτερος τρόπος να γίνει αυτό είναι η μεθοδευμένη ορθή ενημέρωση και η διδασκαλία που ξεκινά από το σπίτι για να ωριμάσει καθυστερημένα στη μέση, ακόμα και στην τρίτη ηλικία.

Δυστυχώς τα μέτρα αυτά δεν συνοδεύονται και από την αναγκαία περιβαλλοντική παιδεία και την περιβαλλοντική ηθική η οποία θα έπρεπε να τα υποστηρίζει. Συγκεκριμένα, μολονότι η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει αποδείξει έμπρακτα την επιθυμία της να συμβάλει στη σταθεροποίηση του κλίματος, πολύ λίγα έχει κάνει για να διδάξει τον αφυπνιζόμενο οικονομικό γίγαντα της ΝΑ Ασίας ώστε να αποφύγει να επαναλάβει τα λάθη που έκανε η Δύση. Ωθούμε τη διεθνή Κοινότητα στη λογική της συνεχιζόμενης εξάρτησης από το σύστημα εμπορίας και εξαγοράς δικαιωμάτων των αερίων του θερμοκηπίου ενώ η όλη προσπάθεια, πιστεύω, θα έπρεπε να επικεντρωθεί στον προσδιορισμό των νέων «εμιράτων» ανανεώσιμων πηγών ενέργειας σε όλη τη γη. Το ζητούμενο θα έπρεπε να είναι η εξοικονόμηση ενέργειας από όλους μας, όπως και η εξοικονόμηση όλων των φυσικών πόρων, με κυρίαρχους τους υδάτινους πόρους. Επίσης, κυρίαρχο θα έπρεπε να είναι το μείζον πρόβλημα της διαχείρισης στερεών – υγρών αποβλήτων και της ανακύκλωσης, όπως επιβάλει αυτό που εγώ ονομάζω από πολλά χρόνια «ορθή περιβαλλοντική παιδεία», κάτω από τη σκέπη μιας παγκόσμιας περιβαλλοντικής ηθικής. Αυτά είναι απαραίτητα να γίνουν γιατί από τις πολεμικές συγκρούσεις που γίνονταν και γίνονται για το πετρέλαιο οδηγούμεθα σε συγκρούσεις που γίνονται και θα γίνονται για το ύδωρ και για τη σίτιση. Διότι, δυστυχώς, αυτοί που υφίστανται τις συνέπειες κατ’ εξοχήν και αποτελούν μια μεγάλη πλειονοψηφία του πλανήτη μας, συμμετέχουν στην αποσταθεροποίηση του κλίματος μόλις κατά 3% ή και λιγότερο. Ας μην συνεχίσουμε λοιπόν την ηθική περιβαλλοντική διάβρωση αλλά ας οδηγηθεί η ανθρωπότητα σε έναν νέο δρόμο αλλάζοντας πράγματι τις συνήθειες και την καθημερινή μας ζωή σε μια ζωή υπεύθυνη απέναντι στο υποβαθμιζόμενο από εμάς περιβάλλον και απέναντι στις γενιές που μας έρχονται. Θα θυμίσω το ρητό που είναι η βάση της περιβαλλοντικής ηθικής που είπε ο μέγας Μαχάτμα Γκάντι: «Η γη μπορεί να τους θρέψει όλους όμως δεν μπορεί να τους ικανοποιήσει όλους». Δεν είναι λοιπόν τυχαίο το ότι φέτος η Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος θα φιλοξενηθεί με πολλές εκδηλώσεις από την Ινδία.